Papież Jan Paweł II w liście apostolskim motu proprio „Ecclesia Dei”(z dnia 2 lipca 1988 r.), informującym o karze ekskomuniki zaciągniętej przez abpa Marcela Lefebvre’a, współkonsekrującego bpa Antônio de Castro Mayera oraz czterech nowo wyświęconych biskupów[1], stwierdza: „Korzenie tego schizmatyckiego aktu można dostrzec w niepełnym i wewnętrznie sprzecznym rozumieniu Tradycji. Niepełnym, bowiem niedostatecznie uwzględniającym żywy charakter Tradycji, »która – jak z całą jasnością uczy II Sobór Watykański – wywodząc się od Apostołów, czyni w Kościele postępy pod opieką Ducha Świętego. Zrozumienie przekazanych rzeczy i słów wzrasta bowiem dzięki kontemplacji oraz dociekaniu wiernych, którzy je rozważają w swoim sercu, dzięki głębokiemu, doświadczalnemu pojmowaniu spraw duchowych oraz dzięki nauczaniu tych, którzy wraz z sukcesją biskupią otrzymali pewny charyzmat prawdy«”[2].

            Ta papieska wypowiedź wskazuje, że główna przyczyna decyzji abpa M. Lefebvre’a ma charakter przede wszystkim doktrynalny, a nie jedynie dyscyplinarny, oraz związana jest z teologicznym rozumieniem Tradycji katolickiej i refleksją nad możliwościami jej rozwoju. To spostrzeżenie dotyka istoty problemu tradycjonalizmu katolickiego, który ogniskuje się ostatecznie wokół dyskusji nad charakterem i autorytetem Vaticanum II oraz ważnością i sensownością reform wprowadzanych po Soborze.

            Celem niniejszego artykułu jest próba uchwycenia teologicznego rozumienia Tradycji oraz problemu jej rozwoju w myśli abpa M. Lefebvre’a. Czy rzeczywiście jest ono „niepełne i wewnętrznie sprzeczne”, używając słów motu proprio „Ecclesia Dei”? Punktem wyjścia tych rozważań będzie przegląd najważniejszych wypowiedzi Magisterium Kościoła odnośnie Tradycji i możliwości jej rozwoju. W punkcie drugim zostaną przedstawione i przeanalizowane wybrane wypowiedzi abpa M. Lefebvre’a dotyczące badanego zagadnienia,. Całość jako podsumowanie, zakończy próba umieszczenia teologicznego rozumienia Tradycji przez abpa w kontekście współczesnej teologii.

Magisterium Kościoła o Tradycji i jej rozwoju

            Abp M. Lefebvre bardzo mocno podkreślał znaczenie dla doktryny i teologii magisterialnych wypowiedzi Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. Można by wręcz powiedzieć, że od strony metodologicznej teologia abpa to teologia pozytywna, bazująca bardzo silnie na nauczaniu takich papieży jak Grzegorz XVI, Pius IX, Leon XIII, Pius X, Pius XI oraz Pius XII[3]. Stąd aby lepiej zrozumieć wypowiedzi abpa M. Lefebvre’a niezbędnym wydaje się nakreślenie doktrynalnego tła i przywołanie tych dokumentów Magisterium, które traktują o Tradycji i możliwości jej rozwoju.

a) Sobór Trydencki, „Dekret o przyjęciu świętych ksiąg i Tradycji” (8 kwietnia 1546 r.)

Sobór Trydencki, sprzeciwiając się protestanckiemu postulatowi sola Scriptura, wyraźnie przypomniał, że Objawienie Boże zawarte jest zarówno w natchnionych księgach Nowego oraz Starego Testamentu, jak i w Tradycji ustnej: „Sobór, idąc za przykładem prawowiernych Ojców, przyjmuje i czci z jednakowym uczuciem pobożności i szacunku wszystkie księgi tak Starego, jak i Nowego Testamentu, skoro autorem obydwu jest jedyny Bóg oraz Tradycje dotyczące wiary i moralności podane ustnie przez Chrystusa lub natchnione przez Ducha Świętego i zachowywane w Kościele katolickim dzięki nieprzerwanej sukcesji” (BF 306). Warto w tym miejscu zaznaczyć, że dekret soborowy mówiąc o Tradycji używa liczby mnogiej (traditiones)[4]. Przedmiotem Tradycji są zarówno prawdy wiary, przede wszystkim dogmaty, jak i kwestie z zakresu moralności. Stanisław Bartynowski tak opisuje proces przekazu Tradycji: „Wszystkie te prawdy, pierwotnie ustnie tylko przekazywane, zostały z biegiem czasu spsiane i zawierają się obecnie: a) w orzeczeniach papieży i soborów; b) w składach wiary; c) w księgach liturgicznych; d) w aktach św. męczenników (…); e) w pismach Ojców, Doktorów i pisarzy Kościoła; f) w historii Kościoła, a zwłaszcza w historii herezji; g) w pomnikach sztuki chrześcijańskiej”[5].

b) Sobór Watykański I, konstytucja dogmatyczna „Dei Filius” o wierze katolickiej (24 kwietnia 1870 r.)

Nauka Soboru Trydenckiego odnośnie Pisma Świętego i Tradycji została uroczyście powtórzona na Soborze Watykańskim I, w konstytucji dogmatycznej „Dei Filius”(BF 643). Dokument ten podjął również problem rozwoju doktryny podkreślając, że treści wiary zawarte w Tradycji podlegają oczywiście rozwojowi, jednakże rozwój ten nie może powodować zmiany znaczenia danej prawdy Objawionej (BF 657). W tym kontekście „Dei Filius” cytuje fragment „Commonitorium” św. Wincentego z Lerynu (V w.) stwierdzając, że głębsze zrozumienie jakieś treści wiary musi się dokonywać jedynie „w tym samym znaczeniu i w tej samej myśli” (BF 657)[6].

c) Encyklika św. Piusa X „Pascendi  dominici gregis” (8 września 1907 r.)

Kolejnym niezwykle ważnym dokumentem Magisterium, w którym pojawia się problem Tradycji i jej rozwoju jest encyklika św. Piusa X, wymierzona przeciwko herezji modernizmu[7]. W dokumencie tym papież wielokrotnie podkreśla, że modernistyczne rozumienie Tradycji oraz zagadnienie jej ewolucji są nie do pogodzenia z nauką Kościoła. W ujęciu modernistycznym Tradycja jest przekazywaniem doświadczenia religijnego i wzbudzaniem go u kolejnych wierzących. To wewnętrzne doświadczenie jest opisywanie za pomocą języka religijnego, czego wyrazem są dogmaty, doktryna. Jednak rozwój owego doświadczenia powoduje, że dogmaty nie mają charakteru trwałego, ale muszą ciągle ewoluować w celu coraz bardziej precyzyjnego wyrażania wewnętrznego uczucia, tego indywidualnego, jak i kolektywnego[8].

d) Encyklika Piusa XII „Humani generis” (12 sierpnia 1950 r.)

Odpowiedzią na niebezpieczne, neomodernistyczne tendencje obecne w teologii katolickiej połowy XX w., zwłaszcza w tzw. nowej teologii, jest encyklika papieża Piusa XII „Humane Generis”[9]. Omawiając błędy swojej epoki Pius XII wskazuje m.in. na problem krytykowania i odrzucania scholastycznego języka wypowiedzi doktrynalnych. Wśród niebezpiecznych tendencji papież wskazuje porzucanie precyzyjnego aparatu pojęciowego filozofii tomistycznej i odwoływanie się w wyjaśnianiu prawd wiary, zawartych w Piśmie Świętym i Tradycji, do innych systemów filozoficznych, takich jak immamentyzm, egzystencjalizm czy idealizm. Drugie niebezpieczeństwo, wynikające z pierwszego to relatywizowanie języka religijnego, który nie jest w stanie opisać w sposób prawdziwy swojego przedmiotu, co rodzi konieczność coraz to nowych reinterpretacji prawd Objawionych[10].

e) Sobór Watykański II, konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym „Dei Verbum” (18 listopada 1965 r.)

Jest to niezwykle ważny dokument, pozwalający na lepsze zrozumienie pojmowania Tradycji przez abpa M. Lefebvre’a. Wynika to z faktu, że abp, jako Ojciec Soborowy, brał udział w Soborze Watykańskim II, a co za tym idzie był świadkiem oraz aktywnym uczestnikiem wielu sporów teologicznych, debat i dyskusji[11]. Relacja Pisma Świętego i Tradycji była jednym z najbardziej palących zagadnień, obok nieomylności Pisma Świętego i historyczności Ewangelii, w trakcie obrad nad konstytucją o Objawieniu Bożym. Stronnictwo progresywne starało się ukazać Tradycję jako rzeczywistość interpretującą Pismo Święte. Natomiast konserwatywni Ojcowie, przede wszystkim związani z Coetus Internationalis Patrum, starali się podtrzymać tradycyjną naukę o dwóch źródłach Objawienia. Chodziło więc w efekcie o konflikt pomiędzy „zawężonym” rozumieniem Tradycji, ograniczającym jej zakres, a ujęciem ukazującym Tradycję jako rzeczywistość „szerszą” od Pisma Świętego, podkreślającą, że pewne prawdy wiary nie muszą mieć swojego źródła w Biblii. Ostateczna wersja „Dei Verbum” ma charakter kompromisowy, co skutkuje tym, że relacja Pisma Świętego i Tradycji jest przedstawiona w sposób ogólny i opisowy, unikający precyzyjnych scholastycznych sformułowań[12]. Dokument mówi m.in., że: „Tradycja święta zatem i Pismo Święte ściśle się ze sobą łączą i komunikują. Obydwoje bowiem, wypływają z tego samego źródła Bożego, zrastają się jakoś w jedno i zdążają do tego samego celu. (…) Stąd to Kościół osiąga pewność swoją, co do wszystkich spraw objawionych nie przez samo Pismo Święte” (nr 8; BF 1294) oraz „Święta Tradycja i Pismo Święte stanowią jedne święty depozyt słowa Bożego powierzony Kościołowi” (nr 10; BF 1295). Konstytucja porusza też kontrowersyjny i złożony temat rozwoju Tradycji: „Tradycja ta, wywodząca się od Apostołów, rozwija się w Kościele pod opieką Ducha Świętego. Wzrasta bowiem zrozumienie tak rzeczy, jak słów przekazywanych, już to dzięki kontemplacji oraz dociekaniu wiernych, którzy je rozważają w sercu swoim, już też dzięki głębokiemu, doświadczalnemu pojmowaniu spraw duchowych, już znowu dzięki nauczaniu tych, którzy wraz z sukcesją biskupią otrzymali niezawodny charyzmat prawdy” (nr 8; BF 1293). Jak słusznie zauważa Bernard Tissier de Mallerais, niezadowolenie strony konserwatywnej z ostatecznego kształtu dokumentu, poskutkowało zapytaniem adresowanym do Sekretariatu Soboru odnośnie klasyfikacji teologicznej konstytucji[13].

f) Deklaracja Kongregacji Nauki Wiary „Mysterium Ecclesiae” (24 czerwca 1973 r.)

Ostatnim ważnym dokumentem, w którym pojawia się problem rozwoju wypowiedzi doktrynalnych Tradycji, jest deklaracja Kongregacji Nauki Wiary, będąca przede wszystkim odpowiedzią na tezy dotyczące eklezjologii, głoszone przez skrajnie liberalnego teologa Hansa Künga[14]. Dokument ten wskazując z jednej strony na stałość formuł dogmatycznych, podkreśla jednak możliwość ich rozwoju i pogłębienia: „Zdarza się także czasami, że jakaś prawda dogmatyczna zostaje najpierw wyrażona w sposób niepełny, chociaż nigdy nie błędny, a dopiero później, po rozważeniu jej w szerszym kontekście wiary i poznania ludzkiego, trzymuje pełniejsze i doskonalsze wyrażenie” (nr 5; BF 1436). W opis rozwoju doktryny zostaje zatem wprowadzony umiarkowany historycyzm: „znaczenie zawarte w wypowiedziach dotyczących wiary, częściowo zależy od specyfiki wyrażeniowej języka stosowanego w określonym czasie i w określonych okolicznościach” (nr 5; BF 1437). Z drugiej strony deklaracja odrzuca stanowczo takie rozumienie rozwoju formuł dogmatycznych, które akcentuje ich relatywizm, efemeryczność i nieokreśloność, w duchu modernistycznym czy też neomodernistycznym (nr 5; BF 1437).

---

[1] Ci biskupi to: Richard Williamson (obecnie poza Bractwem Kapłańskim św. Piusa X, FSSPX), Bernard Tissier de Mallerais, Alfonso de Gallareta oraz Bernard Fellay (aktualnie przełożony FSSPX). Problem konieczności konsekracji biskupich ważności zaciągniętej ekskomuniki był i jest szeroko dyskutowany w literaturze tradycjonalistycznej, zob. F. Schidberger, Przekazałem to co otrzymałem. Konsekracje biskupów dokonane przez abpa Marcela Lefebvre, Warszawa 2007; Hirpinus, Ekskomunikowana Tradycja? Konsekracje biskupie arcybiskupa Lefebvre, Warszawa 2003; idem, Konsekracje biskupie z 30 czerwca 1988 r., „Zawsze Wierni” 2000, nr 1, http://www.piusx.org.pl/zawsze_wierni/artykul/247 [dostęp dn. 27.08.2013 r.]. W tym kontekście warto przypomnieć o doktoracie ks. Geralda Murray’a, obronionym ma Uniwersytecie Gregoriańskim, w którym autor dowodził, że abp M. Lefebvre nie zaciągnął na siebie kary ekskomuniki dokonując konsekracji. Później ks. G. Murray wycofał się ze swoich tez, zob. Sprawa doktoratu księdza Geralda Murray’a, „Zawsze Wierni” 1997, nr 19, s. 65-68.

[2] Aby Kościół trwał. Arcybiskup Marcel Lefebvre w obronie Kościoła i papiestwa. Dokumenty z lat 1971-1990, tłum. G. Bębnik, Warszawa 2011, s. 242-243. Tłumaczenie motu proprio ,,Ecclesia Dei”znajduje się również w ważnej monografii: M. Karas, Integryzm Bractwa Kapłańskiego św. Piusa X. Historia i doktryna rzymskokatolickiego ruchu tradycjonalistycznego, Kraków 2008, s. 120-123. Oryginalny, łaciński tekst tego fragmentu brzmi następująco: „Huius autem schismatici actus radix dignosci potest in ipsa aliqua imperfecta et pugnanti sibi notione Traditionis: imperfecta, quandoquidem non satis respicit indolem vivam eiusdem Traditionis, quae – uti clarissime docet Concilium Vaticanum Secundum – »est ab Apostolis . . . sub assistentia Spiritus Sancti in Ecclesia proficit: crescit enim tam rerum quam verborum traditorum perceptio, tum ex contemplatione et studio credentium, qui ea conferunt in corde suo, tum ex intima spiritualium rerum quam experiuntur intelligentia, tum ex praeconio eorum qui cum episcopatus successione charisma veritatis certum acceperunt«”, Ioannis Pauli II Summi Pontificis, Ecclesia Dei Litterae Apostolicae Motu Proprio datae Ecclesia Dei, http://www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/motu_proprio/documents/hf_jp-ii_motu-proprio_19880702_ecclesia-dei_lt.html [dostęp dn. 27.08.2013 r.].

[3] Potwierdzeniem tej opinii może być jedna z najważniejszych książek abpa, zawierająca jego wykłady komentujące dokumenty Magisterium wspomnianych wyżej papieży: M. Lefebvre, Przeciw herezjom. Komentarz do dokumentów Magisterium Kościoła katolickiego potępiających współczesne błędy, Warszawa 2002.

[4] Łaciński tekst oraz polskie tłumaczenie wszystkich dokumentów Soboru Trydenckiego: A. Baron, H. Pietras (red.), Dokumenty Soborów Powszechnych. Lateran V, Trydent, Watykan I. Tekst łaciński, polski, t. 4/1-2, Kraków 2007, s. 197-867.

[5] S. Bartynowski, Apologetyka podręczna. Obrona podstaw wiary katolickiej i odpowiedzi na zarzuty, Warszawa 2001, s. 402-403. Szerzej nt. Tradycji, jej przedmiotu i miejsc przekazu: J. Tylka, Dogmatyka katolicka. Część ogólna, Tarnów 1900, s. 223-258; M. Sieniatycki, Apologetyka czyli dogmatyka fundamentalna,Kraków 1932,s. 361-374 . W tym kontekście należy wskazać również na dzieło Melchora Cano, XVI-wiecznego hiszpańskiego teologa, poświęcone tzw. miejscom teologicznym: M. Cano, De Locis Theologicis, Madrid 2006.

[6] Tekst łaciński jest w tym fragmencie wyjątkowo mocny i precyzyjny: „eodem sensu, eademque sententia”. Oryginalny tekst oraz przekład wszystkich dokumentów Vaticanum I w: A. Baron, H. Pietras (red.), op. cit. Polskie wydanie „Commonitorium”: Wincenty z Lerynu, Commonitorium. W obronie wiary katolickiej, tłum. J. Stahr, Komorów 1998.

[7] Szerzej odnośnie encykliki oraz samej herezji modernizmu: A. Wielomski, Encyklika „Pascendi”: geneza i przesłanie, „Pro Fide, Rege et Lege” 2007, nr 2, s. 13-34; A. Macko, Znaczenie encykliki o modernizmie, „Pro Fide, Rege et Lege” 2007, nr 2, s. 75-79.

[8] Pius X, Pascendi dominici gregis. O zasadach modernistów, Warszawa 2002, s. 20-21.24-25.26-27.

[9] Więcej nt. teologicznych prądów pierwszej połowy XX w. oraz reakcji Piusa XII: R. de Mattei, Sobór Watykański II. Historia dotąd nieopowiedziana, tłum. S. Orzeszko, Ząbki 2012, s. 27-31; 37-58. Nt. samej tzw. nowej teologii: K. Rahner, H. Vorgrimler, Mały słownik teologiczny, tłum. T. Mieszkowski, P. Pachciarek Warszawa 1996, s. 329-330.

[10] Pius XII, Humane generis. O błędach przeciwnych wierze katolickiej, Warszawa 2002, s. 11-13.

[11] Zbiór wystąpień abpa na Soborze zawiera monografia: M. Lefebvre, Oskarżam Sobór, Warszawa 2003. Ponadto zaangażowanie abpa w obrady Vaticanum II omawiają: B. Tissier de Mallerais, Marcel Lefebvre. Życie, tłum. P. Kupiec, J. Zoppa, Dębogóra 2010, s. 317-386; K. Irek, En cherche à faire entendre la Voit tradtionaliste – interwencje Arcybiskupa Macela Lefebvre’a na Soborze Watykańskim II (cz. I), „Christianitas” 2012, nr 48-49, s. 340-358; idiem, En cherche à faire entendre la Voit tradtionaliste – interwencje Arcybiskupa Macela Lefebvre’a na Soborze Watykańskim II (cz. II), „Christianitas” 2012, nr 50, s. 309-322; J. Vennari, Arcybiskup Lefebvre na Soborze, „Zawsze Wierni” 2013, nr 3, s. 64-76.

[12] Więcej nt. dyskusji nad „Dei Verbum”: R. de Mattei, op. cit., s. 194-195.303-305; R. M. Wiltgen, Ren wpada do Tybru. Historia Soboru Watykańskiego II, tłum. A. Słowik, Dębogóra 2010, s. 223-235; J. W. O’Malley, Co się zdarzyło podczas Soboru Watykańskiego Drugiego, tłum. A. Wojatsik, Kraków 2012, s. 193-206; B. Tissier de Mallerais, op. cit., s. 357.

[13] Ibidem. Wyjaśnienie klasyfikacji teologicznej wypowiedzi danego dokumentu pojawia się w przypadku „Dei Verbum” oraz „Lumen Gentium”. Ponadto, do tej drugiej konstytucji dołączono specjalną „Wstępną notę wyjaśniającą”, która stanowi swoisty klucz hermeneutyczny w interpretacji wypowiedzi o prymacie papieża i kolegialności biskupów.

[14] Więcej nt. tego szwajcarskiego teologa: F. Kerr, Katoliccy teolodzy XX wieku. Od neoscholastyki do mistyki oblubieńczej, tłum. A. Wojtasik, Kraków 2011, s. 170-189.

Dr Piotr Goniszewski

 Jest to fragment artykuł z najnowszego numeru „Pro Fide Rege et Lege”, który można kupić m.in. w naszej księgarni: http://sklep.konserwatyzm.pl/pro-fide-rege-et-lege-nr-2-2013/

a.me.