Upadek Cesarstwa

Od czasu ogłoszenia niepodległości w 1822 r. Brazylia pozostawała Cesarstwem, utrzymując tę formę państwa przez większość XIX w. Zmiany mające miejsce w latach 90. XIX w. zostały poprzedzone prawodawstwem wymierzonym w niewolnictwo. Jeszcze w 1871 r. ogłoszone zostało prawo „wolnego łona”, zgodnie z którym dzieci, urodzone przez niewolnice, były wolnymi ludźmi. Mimo to, dziecko niewolnicy do ósmego roku życia miało pozostać pod opieką właściciela ich matki, a następnie ów właściciel miał prawo zdecydować: czy chce otrzymać od państwa odszkodowanie (wypłacane przez Cesarstwo w obligacjach), czy też wykorzystywać dziecko do pracy do osiągnięcia przez nie wieku 21 lat. O ile w praktyce nie było to więc faktyczne i pełne wyzwolenie, to jednak prawo to było wyrokiem wydanym na system niewolniczy w Brazylii. Całkowita likwidacja systemu niewolniczego nastąpiła wraz ze „Złotym Prawem” wydanym w 1888 r. Tym razem nie było już żadnych wyjątków, nie było także odszkodowań – niewolnictwo w Brazylii przestało istnieć. Co więcej, zniszczono dokumenty dotyczące niewolnictwa[1]. Wspomnienie o abolicji na początku tekstu nie jest przypadkowe, ponieważ to właśnie abolicja jest jednym z powodów zmian, których efektem jest opisywana w niniejszych artykule konstytucja. Wyzwolenie wszystkich brazylijskich niewolników sprawiło, że monarchia przestała być komukolwiek potrzebna – jako system utrzymujący[2] niewolnictwo miał poparcie latyfundystów, a po abolicji nikt już nie miał interesu we wspieraniu cesarza i jego rządów. Innymi, równie istotnymi przyczynami było dążenie do osłabienia władzy centralnej, czy wręcz federalizacji kraju. Od pewnego czasu tworzył się w kraju ruch republikański, nie był on jednak wystarczająco silny by samodzielnie osiągnąć swój cel. Niezależnie od republikanów przeciw brazylijskiemu Cesarstwu wystąpiło wojsko. W 1889 r. z ogromną łatwością armia dokonała zamachu stanu, ogłaszając detronizację cesarza i dynastii Braganzów i proklamując Republikę. Cesarz pogodził się z tym faktem dość łatwo, wkrótce władze republikańskie nakazały mu opuszczenie Brazylii, co też uczynił wyruszając w podróż do Lizbony[3].

„Kawa z mlekiem” – system polityczny Starej Republiki

Pierwszym prezydentem Republiki został marsz. Manuel Deodoro de Fonseca, przywódca przewrotu. Przez większość czasu w latach 1889-1891 był szefem władz tymczasowych, później wybrany na prezydenta, wkrótce jednak zmuszony do rezygnacji przez niechętnych jego stylowi rządzenia. Zastąpił go, na wzór amerykański, wiceprezydent Floriano Peixoto, który dokończył trwającą kadencję. Wkrótce po obaleniu Cesarstwa przeprowadzono reformy wymierzone w dawny ład. Przede wszystkim zniesiono tytuły szlacheckie, ustanowiono rozdział państwa i Kościoła, zamiast świąt kościelnych w kalendarzu pojawiły się święta państwowe mające na celu upamiętnić wydarzenia historyczne[4].

W grudniu 1889 r. marsz. Manuel Deodoro de Fonseca utworzył pięcioosobową komisję, której zadaniem było przygotowanie projektu konstytucji. Następnie trafiła ona do jednej z czołowych postaci ówczesnej polityki – prawnika Ruya Barbosy de Oliveiry. Wprowadził on do projektu gruntowne poprawki, po czym treść konstytucji została przedstawiona Kongresowi Konstytucyjnemu. Wiele rozwiązań, które zostaną opisane w dalszej części, zostało zaczerpniętych wprost z ustawy zasadniczej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej (USA). Konstytucja Republiki Stanów Zjednoczonych Brazylii, bo tak brzmiała pełna nazwa państwa, ogłoszona została 24 lutego 1891 r. Wprowadzała rozwiązania nieznane Cesarstwu, takie jak federacyjny charakter państwa, kontrola konstytucyjności prawa przez sądy, czy co jest oczywiste w kontekście zmiany ustrojowej, system rządów prezydenckich[5].

W praktyce system polityczny Starej Republiki (jak w brazylijskiej historiografii określa się okres I brazylijskiej Republiki) miał charakter oligarchiczny. Praw wyborczych nie posiadały kobiety oraz analfabeci (stanowiący ok. 70% społeczeństwa), co zawężało znacznie grupę wyborców. Dzięki temu, a także dzięki zależnościom ekonomicznym w społeczeństwie, elitom składającym się z posiadaczy ziemskich udało się utrzymać polityczne wpływy[6].

Wykształcił się więc w Brazylii system zwany sojuszem „kawy z mlekiem” (café com leite), czyli stanów São Paolo i Minas Gerais. Pierwszy z nich był wówczas największym producentem kawy, drugi natomiast mleka. Bez aprobaty obu praktycznie nie można było skutecznie kierować państwem. Najważniejsze stanowiska w Republice, w tym urząd prezydenta, były rozdzielane pomiędzy polityków popieranych przez  São Paolo i Minas Gerais. Prezydent Brazylii nie popierał ugrupowań stanowiących zagrożenie dla lokalnych oligarchów stanowych, a w zamian otrzymywał od nich poparcie dla kandydatów „mleczno-kawowego” przymierza[7].

Państwo federacyjne

Upadek Cesarstwa obudził tendencje separatystyczne w prowincjach, natomiast względy gospodarcze sprawiały, że część prowincji wysuwała postulaty szerokiej autonomii regionów[8]. Zwłaszcza bogatsze regiony państwa chciały zatrzymać zdobywane bogactwa u siebie, nie dzieląc się z mniej zamożnymi zakątkami Brazylii. Spór centralistów i federalistów przybrał na sile w czasie prac nad republikańską konstytucją. R. Barbosa de Oliveira zahamował także pojawiające się tendencje do nadania Brazylii kształtu bliższego konfederacji, mającego polegać na luźnym związku 20 państw. Całkowitą nowością w Brazylii było bez wątpienia przyjęcie federacyjnego modelu państwa. Dotychczasowe prowincje Cesarstwa Brazylii stały się stanami Republiki. Początkowo Brazylia składała się z 20 stanów oraz Dystryktu Federalnego. Chcąc lepiej związać nową federację postanowiono w konstytucji, że stolica zostanie przeniesiona z Rio de Janeiro w głąb kraju, co zostało spełnione dopiero w II połowie XX w., kiedy to stolicą stało się miasto Brasília[9].

Zgodnie z konstytucją każdy ze stanów musiał przestrzegać konstytucji i praw federalnych. Uprawnienia władz stanowych nie były ściśle sprecyzowane, dając stanom możliwość regulowania każdej materii, która nie została zastrzeżona władzom federalnym. Ponadto konstytucja pozwalała stanom na zawieranie apolitycznych umów pomiędzy sobą. Ustawa zasadnicza w części dotyczącej stanów wprost wyliczała, że stanom w żadnym wypadku nie wolno odmawiać uznania aktów prawnych federalnych i stanowych, odrzucać uznanych przez państwo pieniędzy, jakie funkcjonują w obiegu, wypowiadać między sobą wojen, a także odmawiać innym stanom lub Dystryktowi Federalnemu ekstradycji przestępców[10].

Stany miały także możliwość ustalania ceł na swoich granicach (co prowadziło do tego, że zdarzały się międzystanowe „wojny” celne), zarządzania własnymi bogactwami naturalnymi, zaciągania pożyczek zagranicznych i sprzedawania swoich obligacji.

Konstytucja zabraniała władzy federalnej ingerencji w wewnętrzne sprawy stanów, czyniąc jednak wyjątki w kwestii odparcia zewnętrznej agresji, utrzymania republikańskiej formy rządów, przywrócenia porządku w stanie (na wniosek władz stanowych), a także w celu zapewnienia wykonania praw federalnych. Zarówno stany jak i Unia nie miały prawa opodatkowywać przejazdu i przewozu towarów przez terytoria stanowe i federalne, ustanawiać, wspierać lub ograniczać kultu religijnego oraz tworzyć prawa o mocy wstecznej[11].

Każdy ze stanów mógł posiadać własne siły milicyjne. Biorąc pod uwagę jednak ich wyposażenie, liczebność i wyszkolenie, w stosunku do przewidzianych dla nich funkcji policyjnych, to w dużej mierze przypominały one raczej siły zbrojne. Armia federalna, zgodnie z konstytucją, miała być armią zawodową i ochotniczą, a przy tym niezbyt liczną. W praktyce siły lokalne przewyższały liczebnie kontyngenty federalne stacjonujące w stanach. Ponadto, stacjonujące w poszczególnych stanach oddziały federalne rekrutowały się z miejscowej ludności, co jeszcze bardziej obniżało szanse skutecznej interwencji w przypadku niepokojów wewnętrznych[12].

---

[1] M. Kula, Historia Brazylii, Wrocław 1987, s. 123.

[2] Trudno tu mówić o wspieraniu, ponieważ na przestrzeni lat cesarz Piotr II, uważający się za monarchę postępowego, dawał wyraz swoim abolicyjnym tendencjom. Dość wspomnieć o uwolnieniu swoich niewolników już w 1840 r., czy jego mowę tronową z 1867 r. w której przewidywał zniesienie niewolnictwa w niedalekiej przyszłości. Zob. Ibidem, s. 125.

[3] Ibidem, s. 127-131; K. Wojtyczek, Wstęp, [w:] Konstytucja Brazylii, tł. A. Wojtyczek-Bonnand, Warszawa 2004, s. 8-9.

[4] M. Kula, op. cit., s. 132.

[5] Ibidem, s. 133; K. Wojtyczek, op. cit., s. 9; M. Malinowski, Brazylia: republika. Dzieje Brazylii w latach 1889-2010, Warszawa 2013, s. 50.

[6] A. Olechno, Brazylia, [w:] Systemy ustrojowe państw współczesnych, red. S. Bożyk, M. Grzybowski, Białystok 2012, s. 416; K. Wojtyczek, op. cit., s. 9; S. Barański, Brazylia, [w:] Państwo i polityka w Ameryce Łacińskiej. Zarys systemów politycznych państw latynoamerykańskich, red. P. Łaciński, Warszawa 2003, s. 292; M. Kula, op. cit., s. 133.

[7] K. Wojtyczek, op. cit., s. 10; J. Spyra, System konstytucyjny Brazylii, Warszawa 2001, s. 9; S. Barański, op. cit., s. 292.

[8] Warto zwrócić uwagę, że kwestie ekonomiczne dość często pojawiają się w omawianej tu kwestii federalnej struktury republiki.

[9] M. Kula, op. cit., s. 140.

[10]Constituição da República dos Estados Unidos do Brasil, [w:] http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/constituicao/constitui%C3%A7ao91.htm [dostęp dn. 30.09.2013 r.].

[11] Constituição da República dos Estados…, op. cit.; Constitution of the United States of Brazil, [w:] http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015074677363;view=1up;seq=1 [dostęp dn. 29.09.2013 r.]; M. Kula, op. cit., s. 140.

[12] M. Kula, op. cit., s. 141.

Jest to fragment artykuł z najnowszego numeru „Pro Fide Rege et Lege”, który można kupić m.in. w naszej księgarni: http://sklep.konserwatyzm.pl/pro-fide-rege-et-lege-nr-2-2013/

a.me