Stanowisko Jana z Salisbury na płaszczyźnie szeroko rozumianej kultury umysłowej wieków średnich, jakkolwiek bardzo ważne, często wymyka się próbom jednoznacznego jego zakwalifikowania. Q. Taylor, analizując związane z tym wątpliwości, pisał: Był [on] moralistą czy historykiem? Myślicielem politycznym czy poetą? Pedagogiem czy filozofem? W rzeczy samej pozostaje wszystkim tym po trochu – podobnie, jak wpływowym homme d’affaires: posłem w służbie Rzymu, przyjacielem papieża Adriana IV, a także sekretarzem arcybiskupa Canterbury[1]. Analizująca myśl polityczną autora ,,Policraticus’a” literatura przedmiotu częstokroć pomija niestety to, że był on przede wszystkim wytworem czasów, w których przyszło mu żyć, natomiast jego koncepcje powstawały w ściśle określonej, częściowo zresztą przez samego Jana współtworzonej, rzeczywistości politycznej. Za jeden z najważniejszych czynników formujących poglądy późniejszego biskupa Chartres – osoby mocno związanej najpierw z Rzymem, a następnie najważniejszymi kręgami episkopatu Anglii, uznać należy rozlewający się po całej XII-wiecznej Europie spór o prymat władzy duchownej nad świecką i ich wzajemne relacje. Dotąd pomijany podczas omawiania genezy poglądów Jana z Salisbury, problem ten pozwala nieco pełniej odczytać jeden z najważniejszych traktatów politycznych wieków średnich.
Szkic biograficzny
Przyszły biskup Chartres urodził się w Old Sarum, miejscowości stanowiącej zalążek dzisiejszego Salisbury[2]. Dokładna data tego wydarzenia pozostaje nieznana, jakkolwiek zwykle umieszcza się je między rokiem 1115 a 1120[3]. Równie mało wiadomo o jego rodzinie; najpewniej nie byli to ludzie szlachetnie urodzeni, ale też nie należeli do ubogich; niewykluczone, że mieli jakieś związki z kapitułami w Salisbury i Exeter. Wiemy, że Jan miał dwóch braci: Ryszarda i Roberta (będącego jego bratem przyrodnim) – obydwaj sprawowali urzędy kościelne w Anglii[4].
Pierwszy etap edukacji Jana wiąże się z lokalną szkołą parafialną, gdzie nauczano czytania, pisania oraz psalmów[5]. W roku 1136 chłopiec przybył do Paryża[6]. R. L. Pool, komentując jego pobyt tam, a także naukę w jednym z najważniejszych ośrodków intelektualnych XII-wiecznej Europy, pisał: był [on] świadkiem dysput szkół [filozoficznych] w ich (…) najaktywniejszym stadium[7]. Uczęszczał do szkoły na wzgórzu św. Genowefy (dziś w obrębie Paryża, jednak w XII wieku zlokalizowanej pod miastem). Studiował dialektykę, a jego pierwszym mistrzem był Perypatetyk z Palais, rektor szkoły; kolejni to Alberyk z Reims, Piotr Abelard[8] i Robert z Melun[9]. Po kilku latach przeniósł się do Chartres[10], gdzie poza dalszymi studiami w zakresie filozofii zainteresował się także gramatyką oraz retoryką. Tu jego wykładowcami byli Gilbert de la Porre[11], rektor szkoły katedralnej, a zarazem jeden z najwybitniejszych logików XII wieku, William z Conches[12] – następca Gilberta na stanowisku rektora, a także Richard l’Eveque[13]. Jan spędził w Chartres około 6 lat, w końcu jednak zdecydował się na powrót do Paryża. Dlaczego – do końca nie wiadomo, ale istnieją przesłanki pozwalające domniemywać problemów natury finansowej. Możliwe, że Jana nie stać było na dalsze studia w Chartres, zresztą również w Paryżu jego sytuacja nie należała do najłatwiejszych. On sam pisze, że uzyskał pomoc pewnej szlachetnej pary, która zapewniła mu podstawowe warunki materialne w sytuacji, gdy w potrzebie zawiedli m. in. jego rodacy[14]. Kontynuował studia, ale zajmował się też nauczaniem. Pod koniec swojej edukacji, kończąc studia teologiczne, spędził trochę czasu jako gość jednego ze swoich przyjaciół – Piotra, opata konwentu cystersów w Moustier la Celle niedaleko Reims (skądinąd później jego następcy na tronie biskupów Chartres). Przypadek ów sprawił, że wiosną roku 1148 Jan miał okazję obserwować obrady zwołanego do Reims synodu, na którym zetknął się ze św. Bernardem z Clairvaux: mistykiem, opatem – ale również człowiekiem posiadającym wpływy i posłuch na wszystkich dworach Europy. Nie znamy szczegółów ich spotkania, ale Anglik musiał zrobić spore wrażenie na Bernardzie, skoro ten zdecydował o zarekomendowaniu go arcybiskupowi Canterbury – Theobaldowi, na stanowisko jego sekretarza[15].
Aby przeczytać cały artykuł oraz wiele innych koniecznie kup nowy nr Pro Fide Rege et Lege. Tylko u nas w promocyjnej cenie:
http://sklep.konserwatyzm.pl/pro-fide-rege-et-lege-nr-2-2011/
a.me.
[1] Q. Taylor, John of Salisbury, the Policraticus and Political Thought, Humanitas, 2006, nr 19, s. 134.
[2] Warto tu sprostować pewną nieścisłość. Niektórzy autorzy podają jako miejsce urodzenia Jana Salisbury, inni zaś Old Sarum, przy czym określają tę ostatnią jako osadę położoną niedaleko Salisbury. Najczęściej pomija się fakt pewnej ich współzależności i następstwa powstania jednego z interesujących nas miast w konsekwencji degradacji drugiego. Old Sarum znane było już od czasów rzymskich. Po odejściu Rzymian funkcjonowała tam niewielka warownia, rozbudowana potem za czasów normańskich. Za panowania Henryka I miasto zyskało pałac królewski, a na jego zachodnim krańcu stanęła katedra oraz siedziba biskupów. W roku 1219 podjęto decyzję o budowie nowej katedry w pewnym oddaleniu od poprzedniej – a także od miasta, w związku z czym zburzono dotychczas istniejącą. W konsekwencji doszło też do przemieszczenia centrum osadniczego. Powstała w ten sposób osada nosiła początkowo nazwę New Sarum, a potem znaną do dziś – Salisbury.
[3] C. Brooke, John of Salisbury and His World [w:] The World of John of Salisbury, ed. M. Wilks, Oxford 1986, s. 2.
Stosowane są też daty 1110, 1120, a nawet 1125: B. Szlachta, Książeczka męża stanu. Elementy doktryny politycznej Jana z Salisbury [w:] Myśl polityczna. Od historii do współczesności. Księga dedykowana profesorowi Markowi Waldenbergowi, red. M. Jaskólski, B. Stoczewska, Kraków 2000, przyp. 2.
[4] C. J. Nederman, Introduction [w:] John of Salisbury Policraticus of the Frivolities of Courtiers and the Footprints of Philosophers, ed. C. J. Nederman, Cambridge 1990, s. XVI.
[5] Wiąże się z tym pewna historia – skądinąd opowiedziana przez niego samego: otóż kapłan, który nauczał Jana oraz innych chłopców, zajmował się m. in. magią, a swoich uczniów wykorzystywał jako asystentów w obrzędach, które odprawiał. Jan nie wykazywał podobno najmniejszej chęci brania w nich udziału, co więcej: srodze nadwyrężył wiarygodność swojego nauczyciela.
[6] Jan z Salisbury, Metalogicon II 10. Por.: O. Weijers, The Chronology of John of Salisbury’s Studies in France [w:] The World of John of Salisbury, ed. M. Wilks, Oxford 1984, s. 109 – 116.
[7] R. L. Poole, Illustrations of the History of Medieval Thought, in the Departments of Theology and Ecclesiastical Politics, London 1884, s. 202.
[8] Na jego temat por. m. in: R. Pernoud, Heloiza i Abelard, Warszawa 2007; J. Burge, Heloiza i Abelard, Warszawa 2005.
[9] Żył w latach 1100 – 1167. Z pochodzenia Anglik, studiował i nauczał we Francji, jednak w roku 1160 powrócił na Wyspy i trzy lata później został biskupem Hereford. Jego nauczycielem był m. in. Piotr Abelard, zaś wśród uczniów znaleźć można kolejne nazwisko związane z późniejszą karierą Jana z Salisbury: Tomasza Becketa.
[10] Na temat szkoły z Chartres por. m. in.: Zbigniew Liana, Koncepcje Logosu i natury w Szkole w Chartres. Heurystyczne funkcje chrześcijańskiej koncepcji Logosu w kształtowaniu się nowożytnego pojęcia natury. Analiza dorobku Szkoły w Chartres w perspektywie filozofii nauki, Kraków 1996; W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, Warszawa 2007.
[11] Urodzony ok. roku 1070, zmarł 4 września 1154. Jeden z najsłynniejszych logików swoich czasów, bardzo często cytowany przez kolejne pokolenia adeptów tej dyscypliny. Był uczniem Bernarda z Chartres (którego potem zastąpił na stanowisku rektora) i Anzelma z Laon. W roku 1137 udał się do Paryża, gdzie nauczał dialektyki i teologii, a następnie, w roku 1142 został biskupem Poitiers. Wskazówki bibliograficzne: Abbé Berthaud, Gilbert de la Porrée, Poitiers 1892; R. Schmid, Gilbert Porretanus [w:] Realencyklopädie Für Protestantische Theologie Und Kirche, vol. 6, Leipzig 1899; B. Hauréau, Histoire de la philosophie scolastique, Paris 1880; C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande, Hildesheim 1997; J. A. Clerval, Les Ecoles de Chartres au moyen age, Paris 1905; R. L. Poole, Illustrations of the History of Medieval Thought, London 1884.
[12] William z Conches urodził się około roku 1090, zmarł zaś po roku 1154. Był jednym z najważniejszych uczonych ze szkoły w Chartres. Poza problematyką czysto filozoficzną kładł ogromny nacisk na literaturę klasyczną i gramatykę (Jan z Salisbury uważał go za jednego z najwybitniejszych znawców ostatniej z wymienionych dziedzin). Por. m. in.: P. Ellard, The Sacred Cosmos: Theological, Philosophical, and Scientific Conversations in the Twelfth Century School of Chartres, Scranton 2007.
[13] Richard l’Evêque (lub Richard de Coutances) – zmarł około roku 1181. Był teologiem i filozofem, wielkim propagatorem Arystotelesa. Około roku 1170 został biskupem Avranches. Co ciekawe: dwa lata po jego nominacji i wyświęceniu na ten urząd to właśnie jego katedra stałą się widownią kompromisu między Tomaszem Becketem a królem Henrykiem II.
[14] Metalogicon II, 10.
[15] R. L. Poole, Illustrations…, s. 213.
