Wyrosło obecnie u nas coś w rodzaju słynnego ostatnio nacjonalizmu. Istnieje frakcja nacjonalistów w Dumie, istnieją rozmaite stowarzyszenia nacjonalistów, pojawiło się nawet „nowe słowianofilstwo”, strojące się w pewnego rodzaju narodowe barwy. Czy ów ruch w stronę wartości narodowych okaże się trwały, pokaże dopiero przyszłość, póki co jednak, powiedzieć możemy tylko tyle, że niezdefiniowanie jego zawartości treściowej szczególnie zagraża jego przyszłości.

W dzisiejszym nacjonalizmie łatwiej odnaleźć czczą gadaninę niż zrozumienie, co jest tym bardziej zaskakujące, że nacjonalizm w Rosji nie jest niczym nowym. Idea ta, w rozmaitych odcieniach słowianofilstwa, rozwinęła się na gruncie naszego społeczeństwa dużo bardziej, niż jakakolwiek inna zasada. I chociaż słowo „nacjonalizm” jest słyszane wszędzie, jego znaczenie oraz rodzaj działań do których zobowiązuje on dzisiejszego człowieka, wciąż są niemal niemożliwe do zdefiniowania.

Idea narodowa była w Rosji pielęgnowana przez co najmniej całe stulecie przez setki prominentnych funkcjonariuszy państwowych, filozofów, uczonych, historyków, etnografów, a do pewnego stopnia nawet przez prawników. Nie zaczniemy od przepisywania stronic późnej pracy Kołajowicza¹ Historia rosyjskiej świadomości narodowej, należy jednak wspomnieć nazwiska Chomiakowa², Kirejewskiego³, Aksakowa⁴, Samarina⁵, Sołowiowa⁶, Danilewskiego⁷, K. Leontiewa⁸, M. Katkowa⁹, Dostojewskiego, etc. Oczywiście, idea narodowa nie uniknęła właściwych sobie podziałów, jednak wspólne dla wszystkich jej wariantów podstawy są w każdym razie tak doskonale widoczne i na tyle trwałe, że wydawałoby się, iż współczesny nacjonalizm powinien wiedzieć doskonale czym jest, czego chce, oraz przy pomocy jakich sposobów może działać. Nic takiego jednak nie ma miejsca.

W ruchu tym dostrzec możemy nie tyle świadomość, ile głos instynktu, konkretnie zaś jego najsłabszą stronę – z winy której Rosja nie była w stanie przyjąć podmiotowej postawy wobec europejskiego Oświecenia, zawsze ulegała obcym ideom, zawsze kopiowała cudzoziemskie instytucje, oraz generalnie, wyróżniała ją tragiczna właściwość „małpowania”, tak więc coś charakterystycznego dla narodu „barbarzyńskiego”, który nie posiada jeszcze własnej świadomości.

Ów brak świadomości obejmuje także najsłabszą cechę współczesnego ruchu nacjonalistycznego, stawiając jego przyszłość pod znakiem zapytania. Brak świadomości, utrudnia, przede wszystkim, wypracowanie programu praktycznego działania, po drugie zaś, daje pełną możliwość wejścia w szeregi „nacjonalistów” ludziom, których przepajają najzupełniej odmienne poglądy i sympatie. W ten sposób, pod nacjonalistycznym sztandarem, rozwinąć się może działanie wprost wobec niego antagonistyczne.

Pamiętać musimy, że antynarodowy, proeuropejski ruch w Rosji, włączając w to tak zwane grupy liberalne i „wyzwolicielskie”, dał się poznać dzięki szczególnego rodzaju falsyfikacji, mianowicie dzięki podrabianiu cudzoziemskich etykiet jako środków walki. Ruchy głęboko narodowe nigdy tak nie postępują. Luter, buntując się przeciw papiestwu, nie zasłaniał się tytułem „prawdziwego papisty”, lecz działał uczciwie i z otwartą przyłbicą jako nowa siła. Chcąc obalić monarchię, Rewolucja Francuska nie uciekała się, jak ma to miejsce u nas, do zniekształcania koncepcji władzy najwyższej, lecz po prostu przeniosła władzę najwyższą na ręce ludu. My jednak wszędzie u siebie mamy podróbki. Ci, którzy walczą przeciwko Chrystusowi, nazywają siebie prawdziwymi wykonawcami przykazań chrystusowych. Ci, którzy walczą przeciwko prawosławiu i przeciwko carowi, nazywają się prawdziwymi prawosławnymi. I by pozbawić władzy cara, kłamią, celem zniekształcenia rozumienia idei samowładztwa i władzy najwyższej. Im słabsza jest nasza świadomość religijna, świadomość suwerennego prawa wobec tych lub innych czynników, tym bardziej skutecznie to łgarstwo i blagierstwo, te objawy wewnętrznej słabości, są zdolne oddziaływać. Przewaga instynktu w ruchu nacjonalistycznym czyni go łatwo dostępnym dla celowych zniekształceń, których dokonują nasi adwersarze.

Nie wspominamy już o niezamierzonych zniekształceniach, jak importowanie do nas formuły „Rosja dla Rosjan”. Są ludy, dla których taka formuła rzeczywiście jest elementem myślenia narodowego, wynikając z ich własnego ducha i z okoliczności ich rozwoju historycznego. W przypadku Rosji trudno jest sobie nawet dokładnie wyobrazić, jakiego rodzaju program, inny niż zapożyczony od cudzoziemców, mogłaby nam dać taka formuła. Zarazem, nie widzimy żadnego programu, który wypływałby z rosyjskiego ducha i z warunków historycznych i bytowych Rosjan.

Tak więc, by mieć przed sobą przyszłość i by stać się ruchem zarówno postępowym jak i zbawczym, współczesny nacjonalizm powinien przede wszystkim rozwinąć w masach dokładnie to zrozumienie, które stanowiło o rosyjskiej świadomości, obecnej dotychczas jedynie pośród pojedynczych myślicieli. I w tym celu, ważne jest by naświetlić masom społeczeństwa i ludowi właściwą koncepcję nacjonalizmu.

W rzeczywistości, ta koncepcja i ta zasada są jasne na wyższym poziomie i prowadzą nas do wniosku, że powinniśmy być sobą. Naród, lud, tak samo jak pojedynczy człowiek, ma swój specyficzny charakter i, mówiąc metaforycznie, swoją własną osobowość. Charakter ten kształtowany jest zarówno przez cechy poszczególnych szczepów i przez historyczne okoliczności życia danego ludu, jak i jego wysiłki nad zorganizowaniem siebie, jego pracę moralną i umysłową etc. Nacjonalizm jest zasadą, w myśl której powinniśmy żyć w zgodzie z naszymi cechami narodowymi, ponieważ jedynie żyjąc wedle nich, obrać możemy kierunek życia i żyć szczęśliwie, możemy pracować z energią i produktywnie, by nasz naród wzrastał, oraz wnosił przez swą pracę coś pożytecznego dla ludzkości jako takiej.

Dla tych, którzy rozumieją zasadę tego, co powinien zawierać nacjonalizm, jest zupełnie jasne, że możemy być nacjonalistami jedynie w takim stopniu, w jakim przepaja nas wiedza i duch naszej historycznej egzystencji, wiedza i duch naszego ludu w przeszłości i obecnie, wiedza i duch naszych dawnych instytucji i wszystkiego, co zostało rozwinięte przez nasz naród. Jedynie będąc Rosjanami na taki właśnie sposób, w duchu i w swojej istocie, będziemy zdolni do kształtowania naszej teraźniejszości i przyszłości wedle narodowego imperatywu.

Lew Aleksandrowicz Tichomirow

(z języka rosyjskiego tłumaczył: Ronald Lasecki)

Lew Aleksandrowicz Tichomirow (1852 – 1923) – rosyjski rewolucjonista i terrorysta, zaangażowany w latach 70-tych w ruch narodnicki, zaś w latach 80-tych w organizacji Wola Ludu (Narodnaja Wola). Gdy po zamordowaniu przez rewolucjonistów cara Aleksandra II, Tichomirow uciekł na Zachód, zetknąwszy się zaś tam z liberalizmem i z demokracją, zmienił poglądy na monarchistyczne i kontrrewolucyjne. W 1888 r. wyrzekł się swojej rewolucyjnej przeszłości i uzyskał przebaczenie oraz zgodę cara Aleksandra III na powrót do Rosji. Po przyjeździe do ojczyzny publikował teksty atakujące indywidualizm, parlamentaryzm, partie polityczne i liberalizm, zarówno polityczny jak i ekonomiczny. Chciał, by Rosja stworzyła i stała się ośrodkiem konkurencyjnej wobec liberalizmu ideologii wspólnotowej i kontrrewolucyjnej, dla której osnową byłaby religia. W 1905 r. opublikował swoje najbardziej obszerne dzieło O państwie monarchicznym, uważane za wykład filozofii politycznej rosyjskiego carskiego samowładztwa. Po rewolucji październikowej pracował jako nauczyciel szkolny.