Małgorzata Stawiak-Ososińska, Ponętna, uległa, akuratna… Ideał i wizerunek kobiety polskiej pierwszej połowy XIX wieku (w świetle ówczesnych poradników), Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010, ss. 480

Na współczesnych ulicach wielkich metropolii coraz częściej nachodzi nas nostalgia i przytłaczająca tęsknota za kobietą przeszłości. Mamy przed oczyma obraz takowej, wiemy jak miałaby wyglądać i jak się zachowywać, ale to tylko nasza wizja, którą coraz gwałtowniej depta rzeczywistość. Wszystkim zainteresowanym prezentacją takiej kobiety – tęskniących, marzących, ale i chcących zbliżyć się do ideału, wzorca, stereotypu bez wątpienia zainteresuje obszerna monografia autorstwa Małgorzaty Stawiak-Ososińskej pod tytułem „Ponętna, uległa, akuratna… Ideał i wizerunek kobiety polskiej pierwszej połowy XIX wieku (w świetle ówczesnych poradników)”. To najlepsze dostępne na rynku wydawniczym studium codzienności kobiet pierwszej połowy XIX stulecia.

            Książka składa się z pięciu części, które bardzo dobrze odzwierciedlają poszczególne aspekty życia w szerokim kontekście społecznym. Godne zaznaczenia jest, że autorka nie skoncentrowała się na reprezentantkach jednej klasy społecznej, lecz zaprezentowała przekrojowe spojrzenie na życie codzienne kobiet w rodzinach: ziemiańskich, drobnoszlacheckich, arystokratycznych, mieszczańskich, chłopskich. Istotnym tego uzupełnieniem jest zróżnicowanie typów edukacji, jakich dostępowały ówczesne kobiety: kształcenia na pensjach prywatnych, nauki w szkołach elementarnych, kształcenia klasztornego, szkół zawodowych i artystycznych, wychowania i kształcenia domowego. Zagadnienia te – opisane umiejętnie i na podstawie świetnej bazy źródłowej – pozwalają nam lepiej zrozumieć nie tylko miniony typ kobiecości, ale przede wszystkim na nowo odczytywać znane nam dzieła z zakresu literatury pięknej. Odsłaniają bowiem nowe płaszczyzny interpretacyjne, których istnienia oraz znaczenia do tej pory sobie nie uświadamialiśmy.

            Poza nakreśleniem występujących typów kobiecości, Małgorzata Stawiak-Ososińska słusznie wiele swojej cennej uwagi poświęciła na przybliżenie czytelnikowi czynności – niekiedy wręcz rytuałów – które były charakterystyczne dla kobiet żyjących w pierwszej połowie XIX wieku, a jakie dzisiaj pozostają niezrozumiałym reliktem przeszłości. Przykładowo: autorka szczegółowo omówiła sens działalności społecznej i patriotycznej, poczucia obowiązku wobec ojczyzny, które na przestrzeni lat przeszły diametralną ewolucję. Właściwości, a także kierunek tej zmiany bardzo dobrze oddają zmiany w profilach psychologicznych kobiet.

            Z analiz wyłonił się znamienny obraz kobiety, która znała granice swojej kobiecości. Były to granice nieprzekraczalne, przy czym różnego rodzaju – nakładane przez nią samą oraz społeczeństwo. Przejawiały się w szczególności w preferencjach dotyczących zachowania wśród ludzi. Obowiązywały wówczas wszakże wytyczne dotyczące takich spraw jak postawa podczas stania, siedzenia, chodzenia czy kultywowania praktyk religijnych. Istniały niepisane – ale jak wykazała autorka – bardzo mocno zakorzenione w sposobach myślenia współczesnych ludzi kodeksy zawierające prezentację pożądanych sposobów postępowania w różnych sytuacjach życiowych czy towarzyskich, a także w obszarze relacji z mężczyznami. Z tych bardzo precyzyjnych analiz, popartych doskonale dobranymi oraz barwnymi przykładami wyłonił się katalog ról społecznych, jakie były przypisane niegdyś kobiecie. Bogactwem formy i treści inspiruje on do podjęcia własnych badań, zestawień, ale także rozmyślań nad jakościowymi przemianami społecznymi na przestrzeni dziejów.

            Na książkę warto również spojrzeć jako na dzieło o właściwym odczytywaniu źródeł. Od Małgorzaty Stawiak-Ososińskiej   można nauczyć się wnikania w kolejne warstwy tekstu, sięgania do ukrytych znaczeń, odnajdywania kontekstów oraz relacji pomiędzy różnymi materiałami. Jest to również lektura obowiązkowa dla wszystkich tych, których zajmuje piśmiennictwo poradnikowe, ponieważ znajdziemy na jej kartach prezentacje jego rozwoju w czasie, a także przemian społecznych, które temu towarzyszyły.

            Wszystkim czytelnikom zainteresowanym nie tylko ideałem kobiety z przeszłości, ale i obyczajowością z pierwszej połowy XIX stulecia gorąco poleca się wartościową zarówno pod względem faktograficznym, jak i analitycznym książkę autorstwa Małgorzaty Stawiak-Ososińskiej pod tytułem „Ponętna, uległa, akuratna… Ideał i wizerunek kobiety polskiej pierwszej połowy XIX wieku (w świetle ówczesnych poradników)”. Umożliwia ona wszak zagłębienie się w system wartości omówionej epoki, poznanie codzienności bohaterek książek, które znaliśmy dotąd – jak się okazuje – jedynie powierzchownie. Jest to zatem świetna okazja do wzbogacenia swojego zaplecza intelektualnego przed ponownym sięgnięciem po znane książki i reinterpretacją ulubionych lektur.

Książka jest dostępna na stronie Oficyny Wydawniczej Impuls: http://impulsoficyna.pl/wyszukaj/ponetna-ulegla-akuratna,953.html

Krzysztof Wróblewski

Polecamy także recenzję książki o zbliżonej tematyce (Agnieszka Gromkowska-Melosik, Kobieta epoki wiktoriańskiej. Tożsamość, ciało i medykalizacja, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013, ss. 191): https://konserwatyzm.pl/artykul/11477/agnieszka-gromkowska-melosik-kobieta-epoki-wiktorianskiej-to.