Wśród badaczy najnowszej historii Polski od dłuższego już czasu nie słabnie zainteresowanie problematyką polskiego obozu narodowego. Publikowane są zarówno opracowania monograficzne, jak i publikacje źródłowe. Do tych ostatnich zaliczyć należy m.in. wybór opracowany przez Urszulę Jakubowską, Tomasza Sikorskiego oraz Adama Wątora z Uniwersytetu Szczecińskiego pt.: „Dokumenty do historii Ligi Narodowej 1893-1906. W setną rocznicę śmierci Zygmunta Miłkowskiego”. Na pracę składają się dokumenty wytworzone w łonie organizacji, która dała podstawy dla jednej z najważniejszych sił politycznych w Polsce przed rokiem 1939. Poza aktami konstytucyjnymi, takimi jak statuty Ligi Polskiej, Skarbu Narodowego i Ligi Narodowej, w zbiorze zamieszczone zostały liczne protokoły, sprawozdania z działalności, odezwy, rezolucje oraz oświadczenia dokumentujące działalność LN. Zgromadzone w zbiorze dokumenty pierwotnie przechowywane były głównie w Bibliotece Polskiego Muzeum Narodowego w Rapperswilu. Autorzy skorzystali z późniejszych odpisów publikowanych m.in. na łamach periodyku „Niepodległość” w latach 30. ub. wieku przez Władysława Pobóg – Malinowskiego. Materiały te były dotąd szerzej znane przede wszystkim specjalistom od „wczesnej endecji”. Jak piszą w „Nocie edytorskiej” autorzy zbioru, „większość tych dokumentów znajdowała się dotąd w rozproszeniu: w bibliotekach i archiwach, niektóre ukazały się drukiem w latach 1899-1906 na łamach prasy narodowodemokratycznej. Monografia niniejsza udostępnia zatem szerszemu gronu odbiorców dokumenty po raz pierwszy od zakończenia II wojny światowej, a w kilku przypadkach po upływie ponad stu lat”. Wybór traktować można jako uzupełnienie fundamentalnej pracy Stanisława Kozickiego„Historia Ligi Narodowej (okres 1887-1907)” (ostatnie wydanie Krzeszowice 2013). Ukazuje on początki obozu Narodowej Demokracji, poprzedzające okres legalnej działalności na terenie trzech zaborów. Obrazuje ewolucję ruchu wszechpolskiego, od organizacji wywodzącej się z popowstaniowej emigracji o dość eklektycznym programie, do w pełni świadomej swych celów siły politycznej, kierującej pracami we wszystkich trzech zaborach. Praca wzbogacona została dodatkowo o zarys dziejów Ligi Narodowej, bibliografię oraz ilustracje. Pozycja stanowiła będzie z pewnością cenną pomoc zarówno dla historyków i badaczy, jak i dla miłośników najnowszej historii Polski.

Kolejną publikacją źródłową poświęconą dziejom endecji jest wybór pism Zygmunta Balickiego, jednego z kierowników Ligi Narodowej, zatytułowany „Państwo, naród i… polityka polska”. Praca ukazała się w serii wydawniczej „Genealogia współczesności. Historia idei w Polsce 1815-1939”. Dorobek jednego z twórców polskiego nacjonalizmu doczekał się w ostatnim ćwierćwieczu szeregu opracowań, wśród których wymienić należy m.in. prace Bogumiła Grotta „Zygmunt Balicki ideolog Narodowej Demokracji” (Kraków 1995), Anety Dawidowicz „Zygmunt Balicki (1858-1916). Działacz i teoretyk polskiego nacjonalizmu” (Kraków 2006) oraz „Parlamentaryzm. Wybór pism” (Kraków 2008), opracowany przez Piotra Korysia. Najnowszy wybór poprzedzony został obszernym wstępem autorstwa Joanny Kurczewskiej zatytułowanym „Dlaczego warto dziś czytać Zygmunta Balickiego?”. Autorka podkreśla w nim, że praca ma pełnić „rolę antologii komplementarnej do wyboru tekstów dokonanych przez Grotta, Korysia i Dawidowicz, a nie antologii alternatywnej czy z założenia konkurencyjnej”. W zbiorze znalazły się przede wszystkim teksty mało znane lub wręcz dotąd niepublikowane (oczywiście z wyjątkiem pierwodruku). Poza przytoczeniem dość obszernych fragmentów „Psychologii społecznej” (Warszawa 1912) w wyborze znalazły się m.in. liczne artykuły publikowane na łamach „Przeglądu Wszechpolskiego”, „Przeglądu Narodowego” i „Sprawy Polskiej”. Cennym uzupełnieniem są zamieszczone w nim polemiki z poglądami Balickiego, autorstwa Elizy Orzeszkowej, Ludwika Krzywickiego oraz Włodzimierza Spasowicza. Ambicją autorki było ukazanie autora „Parlamentaryzmu” zarówno na niwie ideowo-politycznej, jak i naukowej.

Metodologia naukowa, szerokie spektrum zainteresowań z socjologią i psychologią na czele, nadawały tekstom Balickiego większy ciężar gatunkowy niż tradycyjnej publicystyce politycznej. Ideologa-polityka wspierał i uzupełniał niejednokrotnie naukowiec. Wiele z zawartych w zbiorze tekstów uderza także i dziś swoją aktualnością, ponadczasowy charakter mają m.in. rozważania Balickiego o polskim charakterze narodowym. Wrażenie pisanej współcześnie robi na przykład analiza zawarta w artykule „Brak miary wartości” publikowanym w roku 1908 na łamach „Przeglądu Narodowego”: „Jesteśmy stanowczo społeczeństwem od święta, czy – jak kto woli – od chwil nadzwyczajnych i wyjątkowych. Wtedy zdobywamy się bądź co bądź na zalety, a chociażby nawet na wady, ale wyższej miary, większego pokroju, i gdyby one przeszły w nasze właściwości stałe, zamieniły się w nabyte i utrwalone cechy bytu powszedniego, stałyby się materiałem niepośledniej wartości, a z materiału podobnego, urabianego i ucieranego stale w przeżywanej praktyce, dałoby się wytworzyć wcale porządne społeczeństwo (…) Dla zorientowania się w tak trudnym zadaniu zacznę od jednego z objawów szczegółowych, ale nader charakterystycznego, mianowicie od naszego stosunku do ludzi wybitnych w społeczeństwie. Spotykamy w nim ten sam rytm chwil odświętnych, uniesień, zachwytów i głośnej popularności, chwil krótkich, wyjątkowych i przemijających, przeplatanych długimi okresami szarego, powszedniego traktowania najcenniejszych sił naszych (…) największą popularnością cieszą się tenorowie i primadonny, dlatego właśnie, że gatunek ich talentu stanowi wyłącznie użyteczność społeczną – daje pewną sumę zadowoleń estetycznych, nie przedstawia natomiast istotnej wartości społecznej, gdyż rola ich żadnego trwałego dorobku społeczeństwu nie przynosi i śladów w jego bycie po sobie nie zostawia”.

Próbując odpowiedzieć na postawione we wstępie przez autorkę prezentowanego wyboru pism Z. Balickiego pytanie, trzeba odpowiedzieć, że myśliciele tworzący zręby obozu wszechpolskiego, z Romanem Dmowskim, Janem Ludwikiem Poławskim, Zygmuntem Wasilewskim i Zygmuntem Balickim na czele, są także i dziś godni najwyższej uwagi. Poprzez dogłębne poznanie psychiki narodowej stworzyli oni swoisty kanon myślenia o sprawach wspólnych. Ich twórczość jest szczególnie cenna w obecnych czasach regresu myśli politycznej. O mierze ich sukcesu niech świadczy zaś fakt odwoływania się do wszechpolskiego dorobku przez siły polityczne skądinąd bardzo od idei narodowej odległe.

„Dokumenty do historii Ligi Narodowej 1893-1906. W setną rocznicę śmierci Zygmunta Miłkowskiego”, pod red. U. Jakubowskiej, T. Sikorskiego, A. Wątora, Wydawnictwo von borowiecky, Warszawa – Radzymin 2015, ss. 216;

Zygmunt Balicki, „Państwo, naród i… polityka polska”, pod red. J. Kurczewskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015, ss. 285.

Maciej Motas