W artykule autorstwa Marty Szczesiak-Ślusarek zatytułowanym „Ostatni komendant Narodowych Sił Zbrojnych Stanisław Józef Kasznica (1908-1948)” czytamy:

„Miejsce pochówku Stanisława jest nieznane do dzisiaj. Prawdopodobnie jest to obszar więziennego cmentarza przy ul. Rakowieckiej, gdzie złożono do grobów również innych pomordowanych tego dnia więźniów. Symboliczny grób znajduje się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera «Na Łączce»)” („Obóz narodowy w obliczu dwóch totalitaryzmów”, pod red. R. Sierchuły, Wyd. IPN, Warszawa 2010). Historia dopisała ostatni rozdział biografii działacza narodowego. 20 lutego br. prezes IPN dr Łukasz Kamiński ogłosił kolejne nazwiska ofiar ekshumowanych z kwatery “Ł” Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach, wśród nich Stanisława Kasznicy.

Stanisław Józef Kasznica urodził się w roku 1908 we Lwowie w rodzinie wybitnego znawcy prawa administracyjnego, działacza Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, prof. Stanisława Kasznicy. Ukończył Gimnazjum im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, gdzie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przeniósł się wraz z rodziną (ojciec jego objął funkcję dziekana Wydziału Prawno-Ekonomicznego Uniwersytetu Poznańskiego). W latach 1928-1933 (z przerwą na odbywaną służbę wojskową) Kasznica odbył studia prawnicze w Poznaniu. Był „członkiem Zarządu «Bratniej Pomocy» Studentów UP oraz Korporacji Akademickiej «Helionia»” (R. Sierchuła, hasło „Stanisław Kasznica”, [w:] „Lista strat działaczy obozu narodowego w latach 1939-1955. Słownik biograficzny” tom 1, pod red. W. J. Muszyńskiego i J. Mysiakowskiej – Muszyńskiej, Wyd. IPN, Warszawa 2010). W tym okresie zaangażował się również w działalność w strukturach ruchu narodowego. Był członkiem Młodzieży Wszechpolskiej, OWP, a od roku 1934 współtworzył ONR, w ramach którego należał do tajnej struktury kierowniczej – Organizacji Polskiej (OP). Wraz z Przemysławem Warmińskim Kasznica należał do liderów ONR-ABC na terenie Poznania (ten okres biografii Kasznicy omówiony jest m.in. w artykule Daniela Patera, „Polityka przełomu. Działalność Obozu Narodowo-Radykalnego w środowisku Poznania w latach 1934-1939”, [w:] „Narodowa Demokracja XIX-XXI wiek. Dzieje ruchu politycznego”, t. II, pod red. A. Wątora, T. Sikorskiego, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2012). Swoją aktywność ogniskował przede wszystkim na odcinku młodzieżowym, z Lechem Neymanem organizował działającą legalnie na Uniwersytecie Poznańskim od 1937 r. Młodzież Narodowo-Radykalną, zaś na terenie gimnazjalnym współpracował z Leszkiem Prorokiem.

W 1935 r. Stanisław Kasznica ukończył aplikację radcowską oraz zdał egzamin adwokacki. Tuż przed wybuchem wojny przeniósł się do Warszawy. W czasie wojny obronnej Polski służył jako podporucznik w Wielkopolskiej Brygadzie Kawalerii. Brał m.in. udział w bitwie nad Bzurą oraz w obronie stolicy. Awansowany do stopnia porucznika odznaczony został także Krzyżem Virtuti Militari V klasy. Był jednym z inicjatorów powstania Organizacji Wojskowej Związku Jaszczurczego. W ramach wywodzącej się z ONR-ABC Grupy „Szańca” był członkiem Komisariatu Cywilnego – kadrowej organizacji mającej przygotowywać struktury władzy po wyzwoleniu. Po utworzeniu w roku 1942 Narodowych Sił Zbrojnych Kasznica pełnił funkcję szefa Administracji Ogólnej. Opracowywał powojenne projekty ustrojowe państwa, organizował także siły policyjne, które w czasie wojny zajmowały się m.in. zwalczaniem ruchu komunistycznego („Trójki Antykomunistyczne”). Od r. 1943 należał już do ścisłego kierownictwa Dowództwa NSZ (części niescalonej z AK), był członkiem Tymczasowej Narodowej Rady Politycznej, a od lipca 1944 r. szefem Oddziału I KG NSZ. W czasie Powstania Warszawskiego, o którego wybuchu nie został powiadomiony przez dowództwo AK, dowodził m.in. na Ochocie oddziałem NSZ. W okresie późniejszym pełnił funkcje komendanta Okręgu VIII (Częstochowa), a następnie Okręgu II (Poznań) NSZ. Organizował wywiad NSZ oraz kontynuował walkę na odcinku antykomunistycznym (także z oddziałami Armii Radzieckiej). W tym czasie został mianowany przez gen. Emila Fieldorfa „Nila” komendantem Obszaru Zachód poakowskiej organizacji „Nie”.

Po zakończeniu działań wojennych powrócił do Poznania, gdzie dla kamuflażu wstąpił w szeregi Milicji Obywatelskiej. Jak można przeczytać w cytowanym we wstępie artykule, Kasznica za cel powojennej działalności postawił sobie: „zdobywanie informacji o charakterze wojskowym i społecznym, penetracja szeregów partii i nowo tworzonego wojska”. W tym celu przekształcono „Nie” w „organizację o charakterze wojskowym i wywiadowczym – Armię Polską w Kraju Zachód (AP)”. Od czerwca 1945 r. pełnił funkcję szefa wywiadu OP, zaś od sierpnia został p.o. komendanta NSZ. Na przełomie 1945 i 1946 r. wraz z kierowaną strukturą NSZ wszedł w skład Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. W ramach akcji wywiadowczej współorganizował finansowaną przez Amerykanów (CIC) siatkę dywersyjno-wywiadowczą działającą na terenie kraju (o działalności siatki regensbursko-monachijskiej i współpracy z nią Kasznicy pisał ostatnio Jan Żaryn w pracy „«Taniec na linie i nad przepaścią». Organizacja Polska na wychodźstwie i jej łączność z krajem w latach 1945-1955”, Wyd. IPN, Warszawa 2011, s. 95-97).

Kasznicę aresztowano 15 lutego 1947 r. w Zakopanem. Po trwającym ponad rok śledztwie postawione zostały Kasznicy zarzuty. Wśród nich, poza zarzutem współpracy z Gestapo na odcinku zwalczania podziemia komunistycznego oraz przewodnictwa sądom kapturowym wydającym wyroki śmierci na działaczy komunistycznych, „za szczególnie niebezpieczną dla ówczesnych władz uznano tworzoną przez Kasznicę sieć wywiadowczą, która zbierała przekazywane za granicę materiały na temat sytuacji politycznej, wojskowej i gospodarczej w kraju” (M. Szczesiak-Ślusarek, „Ostatni komendant Narodowych Sił Zbrojnych…”). W toku trwającego blisko dwa miesiące procesu Kasznica skazany został na karę śmierci, utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na zawsze oraz przepadek mienia. Wyrok wykonano 12 maja 1948 roku. Po ponad czterdziestu latach, w roku 1992 orzeczeniem Sądu Warszawskiego Okręgu Wojskowego wyrok uznano nieważny.

Maciej Motas

myslpolska.pl

aw