25 lutego 2018 roku zmarł w Krakowie prof. Marek Waldenberg – jeden z najwybitniejszych politologów polskich i – co trzeba podkreślić – uczciwych naukowców. Autor wybitnego dzieła pt. „Rozbicie Jugosławii” (Warszawa 2005), w którym nie bał się pójść pod prąd tzw. poprawności politycznej w sprawie przyczyn rozbicia – jak zaznaczył już w tytule – a nie rozpadu Jugosławii w latach 1991-2004. Pogrzeb Zmarłego odbył się 2 marca na Cmentarzu Bronowickim w Krakowie.

Marek Waldenberg urodził się 8 stycznia 1926 roku w Równem na Wołyniu. W 1951 roku ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim i następnie rozpoczął karierę naukową na tej uczelni. Stopień profesora nauk prawnych osiągnął w 1975 roku. Był współtwórcą i długoletnim pracownikiem Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ. W jego ramach przez wiele lat kierował Katedrą Historii Doktryn Politycznych i Prawnych, a w latach 1979-1981 pełnił też funkcję zastępcy dyrektora Instytutu. Jako profesor wizytujący pracował także na uniwersytetach w Austrii, Belgii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Niemczech, Szwajcarii, USA i Włoszech.

Należał do wybitnych badaczy doktryn politycznych, problematyki myśli politycznej i ruchów społecznych. Odrębnym polem zainteresowań naukowych prof. Waldenberga były zagadnienia mniejszości narodowych i nacjonalizmów oraz konfliktów narodowościowych współczesnego świata. W 2005 roku otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Pedagogicznego (wówczas Akademii Pedagogicznej) w Krakowie. Za swoje osiągnięcia naukowe został odznaczony Krzyżem Komandorskim OOP (2003), Krzyżem Kawalerskim OOP, Złotym Krzyżem Zasługi i Medalem Komisji Edukacji Narodowej.

Był człowiekiem lewicy. W latach 1946-1948 należał do PPS, a od 1948 roku był członkiem PZPR. Po przełomie październikowym w 1956 roku przez rok zasiadał w Komitecie Wojewódzkim PZPR w Krakowie. Należał do współtwórców Krakowskiego Stowarzyszenia „Kuźnica”, zrzeszającego kilkuset lewicowych intelektualistów, artystów i polityków. W 2004 roku został laureatem nagrody „Kowadło”, przyznawanej przez to stowarzyszenie. Był też przyjacielem Piwnicy Pod Baranami, członkiem Stowarzyszenia „Muzyczna Owczarnia” w Jaworkach koło Szczawnicy i miłośnikiem sztuki.

Publikacje prof. Waldenberga poświęcone myśli społeczno-politycznej dotyczyły głównie historii myśli marksistowskiej ze szczególnym uwzględnieniem różnych nurtów tzw. rewizjonizmu. Najbardziej znaczące z nich to: „Lenin a Kautsky – początki walki” (Warszawa 1967), „Myśl polityczna Karola Kautsky’ego w okresie sporu z rewizjonizmem 1898-1909” (Kraków 1970), „Wzlot i upadek Karola Kautsky’ego. Studium z historii myśli społecznej i politycznej” (t. I, II, Kraków 1972), „Kautsky” (Warszawa 1976), „Rewolucja i państwo w myśli społecznej W. Lenina” (Warszawa 1978), „Włoski rewolucyjny syndykalizm” (Warszawa 1981), „Prekursorzy Nowej Lewicy. Studia z myśli społecznej XIX i XX wieku” (Kraków 1985).

Warto zwrócić uwagę, że najważniejsze publikacje „marksistowskie” prof. Waldenberga z okresu PRL drążyły tematykę myśli i działalności Karola Kautsky’ego (1854-1938) – teoretyka demokratycznego socjalizmu, uzasadnianego z pozycji marksistowskich i głównego przedstawiciela tzw. centryzmu – nurtu, który dystansował się zarówno od klasycznej socjaldemokracji, jak i rewolucyjnego socjalizmu. Być może była to próba poszukiwania ze strony prof. Waldenberga innej identyfikacji ideologicznej dla realnego socjalizmu PRL dekady gierkowskiej.

To jednakże nie „marksistowskie” publikacje z okresu PRL zapewniły prof. Waldenbergowi poczesne miejsce w historii nauki polskiej oraz ściągnęły na niego ataki proatlantyckich środowisk politycznych w Polsce po 1989 roku. Stało się to za sprawą publikacji analizujących zagadnienia nacjonalizmów w Europie Środkowo-Wschodniej oraz byłej Jugosławii, w tym szczególnej dociekliwości Profesora w kwestii przyczyn zniszczenia tego państwa. Wymienić tu należy: „Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje, idee” (Warszawa 1992), „Przyczyny szczególnej roli czynnika narodowego w Europie Środkowo- i Południowo-Wschodniej” (Warszawa 1999), „Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktów i idei” (Warszawa 2000), „Rozbicie Jugosławii. Od separacji Słowenii do wojny kosowskiej” (Warszawa 2003), „Rozbicie Jugosławii. Jugosłowiańskie lustro międzynarodowej polityki” (t. I, II, Warszawa 2005).

Ostatnią z tych publikacji można bez przesady nazwać dziełem życia prof. Marka Waldenberga. Przyniosła mu ona największy rozgłos w kraju i za granicą oraz ściągnęła największe ataki. Środowiska proatlantyckie zarzuciły prof. Waldenbergowi stronniczość, wybielanie winy Serbów, zrzucanie odpowiedzialności za rozbicie (w terminologii tych środowisk „rozpad”) Jugosławii na Chorwację, Słowenię, Europę Zachodnią i USA, a nawet negację serbskich zbrodni wojennych. Zarzuty te nie dziwią w sytuacji, gdy prof. Waldenberg doprowadził do podważenia narracji tych środowisk – dominującej wobec opinii publicznej w Polsce – na temat przyczyn i przebiegu unicestwienia Jugosławii. Publikacje Profesora poświęcone rozbiciu Jugosławii naruszyły tabu dominujące w polskich i zachodnich mediach. Nie tylko naruszyły tabu, ale rozłożyły na czynniki pierwsze całą medialną propagandę w sprawie Jugosławii, zerwały zasłonę przekłamania z wielu zagadnień, pokazując zupełnie inne przyczyny rozbicia Jugosławii i zupełnie inny przebieg dramatu jugosłowiańskiego niż ten, który był w tym czasie serwowany medialnie polskiej i światowej opinii publicznej.

Prof. Waldenberg, wbrew stawianym mu zarzutom, bynajmniej nie wybielał Serbów z winy za rozbicie Jugosławii i popełnionych przez nich zbrodni wojennych. Wskazywał jedynie na to, że zbrodnie wojenne popełniały wszystkie strony dramatu jugosłowiańskiego, a znacznie większą winę za doprowadzenie do tego dramatu ponosiły Chorwacja i Słowenia, których separatyzm był początkowo wspierany przez Austrię i Niemcy. Dowiódł, że rozbicie Jugosławii było przede wszystkim rezultatem działania czynników zewnętrznych – państw Europy Zachodniej z Niemcami na czele oraz USA – które wykorzystały miejscowe nacjonalizmy i antagonizmy narodowe. Rozprawił się z wieloma mitami, w tym rozpowszechnianymi przez media informacjami o masowych gwałtach na kobietach muzułmańskich, których w Bośni miały dokonywać siły serbskie. Miał też odwagę podważyć oficjalną narrację na temat masakry w Srebrenicy. Miał wreszcie odwagę skrytykować agresję NATO na Jugosławię w 1999 roku, przedstawić rzeczywiste okoliczności działalności Armii Wyzwolenia Kosowa, w tym tzw. masakry w Raczaku, oraz faktyczne przyczyny i przebieg procesu oderwania Kosowa od Serbii.

Nie ukrywał tego, czego inni nie przyjmowali do wiadomości lub chcieli przemilczeć. W sytuacji, gdy media amerykańskie i zachodnie oraz powiązane z nimi media polskie przedstawiały kosowskich Albańczyków jako ofiary domniemanego serbskiego nacjonalizmu, prof. Waldenberg rysował zupełnie inny – należy podkreślić, że prawdziwy – obraz sytuacji w Kosowie. Tak pisał o tym w „Rozbiciu Jugosławii”: „Prześladowania, dyskryminacja i brak elementarnego bezpieczeństwa mniejszości narodowych i etnicznych, w szczególności Serbów i Romów, przybrały rozmiary i formy, jakich w czasach pokojowych od ponad stu lat nie doznała żadna społeczność etniczna w żadnym państwie europejskim”. Słowem – miał odwagę w sprawie Kosowa i Jugosławii powiedzieć i napisać to, czego inni nie mieli odwagi powiedzieć i napisać lub nie chcieli tego uczynić. Tak właśnie prof. Waldenberg zapisał się w historii nauki i pamięci wielu ludzi – jako odważny i uczciwy naukowiec.

Jego ogromną zasługą jest to, że w „Rozbiciu Jugosławii” wskazał na te przyczyny dekompozycji Jugosławii i jej dramatycznego przebiegu, które negowała i neguje naukowa literatura amerykańska i zachodnioeuropejska, a także pozostająca pod ich wpływem literatura polska. Odważnie i zgodnie z prawdą uwypuklił odpowiedzialność za dekompozycję Jugosławii separatyzmu chorwackiego i słoweńskiego, a także polityki RFN i amerykańskiej administracji Billa Clintona. Wiele miejsca poświęcił historii nacjonalizmów bałkańskich i stosunków między narodami tworzącymi Jugosławię. Zwrócił szczególną uwagę na historię stosunków albańsko-serbskich i chorwacko-serbskich, w tym pomijaną w przekazie medialnym rolę ludobójstwa dokonanego przez chorwackich ustaszy podczas drugiej wojny światowej na narodzie serbskim jako czynnika rzutującego na stosunki chorwacko-serbskie. Wykazał, że interwencja NATO w Jugosławii była nieuzasadniona i bezprawna w świetle prawa międzynarodowego.

Podkreślił dwa ważne fakty, bez których nie da się zrozumieć okoliczności zniszczenia Jugosławii. Po pierwsze, że wojna w Bośni (1992-1995) była pierwszą w historii „wojną medialną” – kreowaną i pilotowaną przez media zachodnie. Po drugie, że kluczową rolę w wylansowaniu Serbii na głównego winowajcę upadku Jugosławii i towarzyszących temu konfliktów etnicznych odegrały pracujące na rzecz Chorwacji zachodnie agencje public relations. Ostrzegał, że polityka USA i Zachodu wobec Bałkanów Zachodnich będzie miała fatalne następstwa. Ostrzeżenia te niestety spełniły się, co dziś widzimy chociażby na przykładzie Bośni i Hercegowiny oraz Kosowa.

W osobie prof. Marka Waldenberga odszedł wybitny przedstawiciel polskiej inteligencji, a chyba nie będzie przesady, jeśli powiem, że wielki autorytet naukowy i intelektualny. Głuche milczenie w mediach na temat osoby Zmarłego jest tylko potwierdzeniem tej wielkości.

Bohdan Piętka