W swym artykule pt. „Dylematy liberalizmu” podjąłem się próby udowodnienia, iż najbardziej konsekwentna odmiana liberalizmu, jaką jest libertarianizm, mimo zakładanej przez siebie pozornie prostej zasady, iż władze cywilne nie powinny zakazywać i karać tych czynów, których spełnienie nie wiążę się z naruszeniem wolności osób dorosłych, w swej istocie promuje wizję porządku prawnego i społecznego, w której bezkarne i legalne byłyby różne formy niesprawiedliwości i podłości względem innych. Innymi słowy, wymarzony przez libertarian ustrój depenalizowałby masę zachowań, które co prawda, w sposób bezpośredni, nie gwałciłyby wolności innych dorosłych osób, ale i tak wyrządzałyby im poważną krzywdę. Pan Marcin Sułkowski w tekście „Urojone problemy libertarianizmu” podjął się próby obalenia tej tezy. Niestety próba ta jest nieudana, gdyż więcej niż rzeczowej merytorycznej polemiki jest tam przejawów libertariańskiego myślenia życzeniowego i takowego zaklinania rzeczywistości (np. sugestie, iż wolny rynek załatwi wszelkie problemy, kary i zakazy nie ograniczają występowania zła, etc), przysłowiowego „odwracania kota ogonem” oraz epatowania czytelników oskarżeniami przeciwników libertarianizmu o socjalizm, etatyzm i lewactwo.

W obronie wolności dla zła

Mimo usilnych starań nie dostrzegłem  w polemice p. Sułkowskiego jakiejś poważniejszej próby pochylenia się nad wskazaną przeze mnie wyżej istotą problemów, jaką rodzi libertariańska wizja prawa i porządku – nazywanie ich „urojonymi” niestety nie rozwiązuje tych dylematów. Nie widzę wszak w tekście p. Sułkowskiego jakiegoś poważnego odniesienia się do rzeczywistego dylematu jaki wiążę się z uznaniem za bezkarne i legalne takich czynów jak nierząd (pod tym określeniem mam na myśli seks przedmałżeński jako taki, nie zaś prostytucję), cudzołóstwo czy pijaństwo. Owszem, wszystkie te obrzydliwości mogą być dokonywane bez pogwałcenia wolności osób dorosłych. Libertarianie powiedzą więc, iż państwo nie ma prawa ich zakazywać, gdyż nie stanowią one naruszania czyjejś wolności. Czy jednak ów fakt sprawia, że owe formy niemoralności przestają być tym samym krzywdzące i szkodliwe dla osób w nie niezaangażowanych? Po stokroć razy nie! Choćby cudzołożnik nie przymuszał nikogo do cudzołożenia z nim, to krzywda, jaką on w ten sposób czyni swej małżonce i dzieciom, a także (w wypadku, gdy wspólniczką jego grzechu jest żona innego mężczyzny) małżeństwu i rodzinie swej kochanki, nie przestaje być bardzo realną szkodą. Nawet jeśli nikt nie przymusza nikogo do upijania się, nie zmieni to faktu, iż pijaństwo w sposób jak najbardziej rzeczywisty owocuje krzywdzeniem niewinnych ludzi. Dzieje się to choćby w ten sposób, że pijak nigdy nie będzie dobrym mężem dla swej żony i dobrym ojcem dla swych dzieci. Jedyną odpowiedzią p. Sułkowskiego na owe dylematy, jaką dostrzegłem w jego tekście, było stwierdzenie próbujące sprowadzić postulat prawnego zakazywania tych obrzydliwości do absurdu. Autor pisze wszak:

„Nie wiem czy pan Salwowski jest świadomy, co implikuje jego teza, ale pozwolę sobie podać przykład: Obserwacje empiryczne dowodzą, że używanie petard wiąże się z zagrożeniem utraty zdrowia lub nawet życia innych ludzi. W związku z założeniem szanownego autora, winno się zabronić korzystania z fajerwerków. Takich paradoksalnych przykładów można mnożyć, ale nie w tym sedno – kwestia polega na tym, że dzisiejsze de facto lewackie ujęcie prawa, pozwala na karanie w oparciu o szkodę domniemaną, a nie popełnioną”.

Na ów argument można odpowiedzieć dwójnasób. Po pierwsze: niektóre ze złych czynów bezpośrednio nie gwałcących niczyjej wolności, z samej swej natury wiążą się z wyrządzaniem realnej, a nie tylko potencjalnej krzywdy, niewinnym, niezaangażowanym w nie osobom. Dobrym tego przykładem jest niewierność małżeńska (cudzołóstwo), która po prostu musi zranić także tych, którzy jej nie dokonują,  a to choćby poprzez niesprawiedliwość wobec zdradzanego współmałżonka, jaka zawarta jest w naturze tego czynu. Po drugie zaś: istnieje różny stopień potencjalnego zagrożenia, jaki dla innych osób niosą różne złe czyny, a w związku z tym mądry i roztropny prawodawca powinien dozować prawne ograniczenia względem nich stosowane,  w odpowiednich proporcjach względem skali niebezpieczeństwa z nich wynikających. Kierując się podanym przez p. Sułkowskiego przykładem fajerwerków, nie uważam, by mądre i właściwe było całkowite zakazywanie ich używania uargumentowane tym, iż przecież nieraz w wyniku tego inni ludzie zostają ranni, a nawet zabici. Roztropnym i wskazanym jest jednak to, by porządek prawny w różny sposób ograniczał dostępność i możność korzystania z fajerwerków. Nie powinno być np. legalne magazynowanie tych środków w blokach mieszkalnych, czy też urządzanie pokazów sztucznych ogni w pobliżu stacji benzynowych, składów amunicji, broni i prochu. Przekładając tą zasadę na płaszczyznę kompetencji państwa do zakazywania różnych niemoralnych czynów, łatwo jest wykazać, iż np. stan, w którym bezkarny jest nierząd (seks przedmałżeński) przypomina sytuację, gdzie legalne byłoby magazynowanie materiałów wybuchowych w blokach mieszkalnych bądź też urządzanie pokazów fajerwerków w pobliżu składów amunicji. Cóż z tego, że w akcie nierządu obcują ze sobą dwie, wolne, nieprzymuszane do tego osoby, jeżeli jakże częstym owocem tej ohydy są aborcje, przedwczesne ciąże, porzucone dzieci, słabe i rozbite rodziny? Czy naprawdę tak trudno dostrzec fakt, iż libertariańska zasada pozwalająca prawnie zakazywać tylko tych czynów, które są naruszeniem czyjejś wolności, poważnie krępuje władze cywilne w ich obowiązku ochraniania osób dobrych i niewinnych przed niesprawiedliwością i krzywdą ze strony złych?

Czy zakazany owoc smakuje lepiej?

Libertariańskim mitem, by nie powiedzieć „głodnym kawałkiem” jest sugestia p. Sułkowskiego, iż prawne zakazy i kary nie wpływają na ograniczenie występowania zła. Doprawdy nie wiem, jak bardzo trzeba być oderwanym od rzeczywistości, by powtarzać tego rodzaju twierdzenia? Czy naprawdę p. Sułkowski wierzy w to, że prawny zakaz kradzieży w żaden sposób nie wpływa na to, iż kradzieży jest mniej, niż gdyby owego zakazu nie było? Czy mój szanowny Polemista sądzi, że nie ma żadnego znaczenia dla liczby występowania morderstw i poziomu społecznego przyzwolenia nań,  fakt, iż morderstwo jest prawnie zakazane i obwarowane karą? Owszem, przywołane przed chwilą przykłady prawnych zakazów dotyczą czynów, które zgodnie z libertarianizmem powinny być karalne, gdyż stanowią naruszenie czyjejś wolności, ale jeśli stosujemy logikę „Zakazy są bezsensowne, gdyż nie ograniczają zła, a zakazany owoc lepiej smakuje”, to czemu używać ją tak wybiórczo? Jeżeli np. zakaz pornografii nie sprawi, iż owego świństwa będzie w społeczeństwie krążyło mniej, to niby dlaczego prawne zabranianie kradzieży ma sprawiać, iż skala złodziejstwa się obniży?

Na sugestię Autora polemiki, iż powstrzymywanie się od zła ze strachu przed karą nie czyni owego zachowania dobrym, odpowiem zaś słowami św. Tomasza z Akwinu:

 "(…) jednak bywają ludzie krnąbrni, skłonni do złych nałogów, którzy nie łatwo dają się poruszyć słowami, dlatego zaistniała konieczność, by takich powstrzymywać od złego siłą i strachem, by przynajmniej z tego względu przestali źle postępować i pozostawili innych w spokoju… Otóż to właśnie wychowanie jest zdaniem ustawodawstwa ludzkiego"  (Św. Tomasz z Akwinu, "Suma teologiczna w skrócie", Warszawa 2000, s. 343 – 344. ).

oraz św. Augustyna:

"Teraz widzisz, jak sądzę, iż nie należy zważać na sam fakt istnienia przymusu, ale raczej na to przez co się jest przymuszonym: czy jest to dobro czy zło. Nie jest tak, że każdy może stać się dobrym wbrew sobie, ale strach przed tym czego człowiek nie chce cierpieć kładzie kres uporowi, który stanowił przeszkodę, i przynagla go do poszukiwania prawdy, której nie znał. To sprawia, iż człowiek odrzuca kłamstwo, które wcześniej dopuszczał, szuka prawdy, której nie znał; dochodzi do pragnienia tego, czego nie pragnął "(List "Ad Vincentium").

Owszem, prawne zakazy i kary wymierzone w zło, same w sobie, nie sprawią, iż ludzkie serca się zmienią – ale pełnią one rolę wychowawczą i ułatwiają przekonywać do porzucenia nieprawości. Poza tym nawet, jeśli dany złoczyńca przestanie czynić źle tylko z obawy przed ziemskimi karami, to przynajmniej w ten sposób nie będzie demoralizował i krzywdził innych. To prawda, że państwowe restrykcje nigdy nie zlikwidują do końca negatywnych zachowań, które są za ich pomocą zwalczane – jednak skutecznie ograniczają zasięg ich oddziaływania i rozszerzania. I właśnie dla tych powodów społeczeństwu potrzebne są dobre i mądre prawa zakazujące i ograniczające te ze złych uczynków, których rozprzestrzenianie się zagraża porządkowi społecznemu.

Libertariański raj?

Pan Sułkowski bagatelizuje problematyczność sytuacji, w której władze cywilne nie miałyby prawa zakazywać szantaży typu „Seks albo zwolnienie z pracy” poprzez twierdzenie, iż w warunkach gospodarki wolnorynkowej łatwo byłoby szantażowanej w ten sposób niewieście znaleźć inną pracę. Tego typu myślenie jest jednak typowo życzeniowe i w dużej mierze utopijne.  Powodów tego stanu rzeczy jest bowiem kilka:

1.    Prawo ma rolę wychowawczą. Porządek prawny, który nie zakazywałby tego rodzaju podłych i haniebnych szantaży, de facto ułatwiałby sięganie po nie. Szantaży typu „Seks  za pracę”, „Noszenie wulgarnych koszulek lub wywalenie z pracy” byłoby więcej w sytuacji w której pracodawcy nie musieliby się obawiać kar i represji ze strony prawa.

2.    Nie ma gwarancji, że w gospodarce wolnorynkowej pracownik mógłby sobie przebierać pomiędzy różnymi ofertami pracy i pracodawcami. Status osoby ubiegającej się o pracę z założenia jest niższy aniżeli pozycja osoby dającej pracę, a więc już przez ten fakt pierwsza w wymienionych stron jest słabsza. Poza tym wolnorynkowa ekonomia może istnieć w społeczeństwie bardzo zepsutym, libertyńskim oraz egoistycznym. Co w sytuacji, gdy np. 95  procent sklepikarzy stanowiłyby osoby skrajnie zdemoralizowane, które dla osiągnięcia większego zysku (a przy okazji dla dogodzenia własnym żądzom), byłby gotowe łamać kolejne kanony tradycyjnej moralności chrześcijańskiej? O jakim stopniu wolności można by mówić w sytuacji, gdy np. samotna matka szukająca pracy, wciąż trafiałaby na pracodawców, którzy nakazywaliby jej ubierać się jak prostytutka po by przyciągać klientów, zaś w ramach nadgodzin świadczyć mu usługi cielesne?

Rzeczywistość jest zdecydowanie bardziej skomplikowana niż libertariańska wizja wolnego rynku, w którym pracownik może żywnie przebierać sobie pomiędzy różnymi ofertami pracy. Pomijam już fakt, że po prostu pracodawca nie ma żadnego prawa stawiać swym pracownikom takich żądań i dlatego takim zachowaniom nie należy się ze strony państwa ochrona prawna czy jakakolwiek inna forma bezkarności.

A co ze zwierzętami?

Wierzę w zapewnienia p. Sułkowskiego polemiki, iż libertarianie w sensie moralnym piętnują znęcanie się nad zwierzętami. Tyle tylko, że szanowny Autor polemiki, jako gorliwy libertarianin powinien dobrze zdawać sobie sprawę z tego, iż czym innym jest moralna dezaprobata dla jakiegoś czynu, a czym innym prawne zakazywanie takiej obrzydliwości. Nie da się bowiem zakazać znęcania nad zwierzętami, jako takiego, jeśli kierujemy się  zasadą, iż państwo nie ma prawa zabraniać tych złych czynów, które nie stanowią naruszenia wolności innych osób. Zwierzę nie jest bowiem człowiekiem, więc różne formy znęcania się nad nim, nie stanowią „per se” naruszenia wolności innych osób. Jeśli np. jakiś degenerat kupi sobie kotka, a następnie z udziałem swych znajomych urządzi gwałcenie owego nieszczęsnego zwierzęcia zakończone powolnym obdzieraniem go ze skóry, to jakkolwiek mocno nie oburzalibyśmy się na tak nikczemne zachowanie, nie można stwierdzić, iż ów czyn był naruszeniem wolności (czy własności) innych ludzi. Kotek stanowiłby wszak własność owego zwyrodnialca, a na ową „imprezę” nikogo z ludzi nie zaciągano by siłą. Pytanie: w jaki sposób libertarianie mogliby znaleźć prawne uzasadnienie dla zakazywania takiego bestialstwa? Rozciągając zasadę ochrony wolności także na zwierzęta? Nie radzę podążać tą drogą, gdyż wówczas libertarianie przemieniliby się w skrajnych ekologów domagających się penalizacji zabijania zwierząt na jedzenie czy też trzymania psów na smyczy.

Libertarianizm to fałszywa alternatywa dla lewicowości

Subiektywnie rzecz biorąc sympatia sporej części prawicowców i konserwatystów względem libertarianizmu jest dla mnie zrozumiała. Żyjemy wszak w czasach, gdy państwo już nie tyle daje wolność zarówno dobru, jak i złu (co jest tradycyjnie libertariańską ideałem), co coraz częściej represjonuje dobro, faworyzując różne niegodziwości. W porównaniu z tego typu przekraczaniem swych uprawnień przez władze cywilne, libertarianizm może jawić się jako całkiem miła koncepcja. Nie tędy jednak droga. Władza nosi miecz po to by bronić dobro i karać zło, bezkarność okazywana złu jest zaś jednym z grzechów cudzych, który zasadniczo pobudza do jeszcze większej zuchwałości w popełnianiu nieprawości (jak mówił św. Grzegorz z Nazjanzu „Uczy grzechu, kto go nie karze”  – tych i innych prostych prawd tradycyjnej moralności chrześcijańskiej nie wymażą całe tomy libertariańskich dywagacji.

Mirosław Salwowski
[aw]