Roman Graczyk, „Chrzanowski”, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2013, ss. 382

Najnowsza praca Romana Graczyka stanowi pierwszą oficjalną biografię Wiesława Chrzanowskiego. Obok licznych prac autorstwa założyciela ZChN-u, wśród których wymienić należy m.in.: wywiad rzekę – „Pół wieku polityki czyli rzecz o obronie czynnej” (Warszawa 1997), zbiory „Za nami, przed nami. Polityczny wybór pism” (Warszawa 2005), „Ślady na piasku monologi, przesłuchania” (Sopot 2008) oraz „Suplement teksty własne, wywiady” (Sopot 2011), tekstów źródłowych, jak np.: „Wystąpienia Wiesława Chrzanowskiego Marszałka Sejmu RP I kadencji 25 XI 1991 – 31 V 1993” (Warszawa 2012), artykułów publikowanych w „Tygodniku Warszawskim” zamieszczonych w pracy „Niezłomni w epoce fałszywych proroków. Środowisko «Tygodnika Warszawskiego» (1945-1948)” (Warszawa 2013) oraz opracowań mu poświęconych, w tym m.in. zbiorowej pracy „Wiesław Chrzanowski historia – polityka – idee” (Warszawa 2012) i najnowszej pozycji autorstwa Aleksandra Halla „Idee polityczne Wiesława Chrzanowskiego” (Gdańsk 2013), biografia Graczyka jest najpełniejszym jak dotąd opracowaniem poświęconym osobie nestora ruchu narodowego. Pracę nad naukową biografią Chrzanowskiego kończy także prof. Tomasz Sikorski z Uniwersytetu Szczecińskiego.

Biorąc do ręki książkę Graczyka, miałem mieszane uczucia. Z jednej strony cieszył mnie fakt, że ukazała się praca poświęcona osobie, którą miałem szczęście znać osobiście, z drugiej zaś strony mój niepokój wywoływało nazwisko autora książki, mającego już w swoim dorobku kontrowersyjną pracę o „Tygodniku Powszechnym” („Cena przetrwania? SB wobec Tygodnika Powszechnego”, Warszawa 2011). Po lekturze muszę stwierdzić, że żywione na początku obawy były przesadzone. Napisanie biografii politycznej człowieka o tak bogatym życiorysie jak Chrzanowski nie było z pewnością zadaniem łatwym. Autorowi praca ta jednak udała się, ukazał on sylwetkę Wiesława Chrzanowskiego na tle trzech okresów w historii Polski w sposób interesujący i co najważniejsze chyba obiektywny.

Graczyk poradził sobie przede wszystkim ze szczególnie trudną materią dotyczącą zarzutów o współpracę Chrzanowskiego ze Służbą Bezpieczeństwa, nie uległ przy tym presji oskarżeń wysuwanych na początku lat 90. ub. wieku przez Antoniego Macierewicza. Graczyk pisze w tej sprawie: „kazus Chrzanowskiego nie jest trudny do jednoznacznej interpretacji: był on zarejestrowany jako tajny współpracownik, ale nie był tajnym współpracownikiem”. Ustalenia Graczyka są tym cenniejsze, że opierają się na dostępnych archiwaliach IPN-u.

Z pracy wynika też, że inny wymiar miały kontakty Chrzanowskiego z bezpieką na przełomie lat 40. i 50., inny zaś w latach 70. Na marginesie warto zwrócić uwagę, że odnotowana przez Graczyka zmiana mogła wynikać także z pewnej ewolucji poglądów przyszłego marszałka Sejmu na ówczesne państwo (czemu sam dawał wyraz w jednym z cytowanych w pracy tekstów opublikowanym na łamach „Polityki Polskiej” z 1985 r.).

Graczyk opisuje kolejne etapy biografii Wiesława Chrzanowskiego – dzieciństwo i młodość, wojnę i zaangażowanie w struktury konspiracyjnej Młodzieży Wielkiej Polski i Stronnictwa Narodowego, udział w Powstaniu Warszawskim, powojenny epizod działalności w Stronnictwie Pracy, próby udziału w życiu publicznym po przełomie październikowym (w ramach Klubu „Start”), czasy rodzącej się opozycji, działalność „Solidarności”, Ruchu Młodej Polski oraz utworzenie, już w nowej politycznej rzeczywistości ZChN-u. Graczyk poza aktywnością polityczną opisuje m.in. również zawodowe losy Wiesława Chrzanowskiego – nieudane, wieloletnie próby wpisania na listę adwokacką, pracę w Spółdzielczym Instytucie Badawczym oraz na uczelniach wyższych.

W tym też kontekście pojawia się wątek PAX-u, z którym Chrzanowski związany był przez krótki okres po wyjściu z więzienia w latach 50.: „Jak wieloma działaczami (czy może lepiej: byłymi działaczami) narodowymi, interesuje się nim PAX. Wielu narodowców idzie na ofertę współpracy z PAX-em, widząc tam tych samych ludzi, których pamiętają sprzed wojny z ONR-Falanga. PAX zatem – z tego punktu widzenia – byłby jakąś formą kontynuacji jednego z nurtów endecji, a więc miałby przynajmniej zaletę pewnego rodzaju autentyczności. Jego bliskie zaangażowanie po stronie komunistów byłoby konieczną ceną za możliwość legalnego istnienia takiej swoistej resztówki endecji”. Z pewnością otrzymujemy w pracy obraz polityka, który w swoich wyborach kierował się realizmem. Zarówno w 1945 r., gdy dystansował się od koncepcji dalszej walki zbrojnej (m.in. w ramach NSZ), jak i w latach 80., kiedy przeciwstawiał się rewolucyjnym nastrojom kreowanym w „Solidarności” przez Kuronia i Modzelewskiego.

Nie brakuje także w pracy, mimo dość odmiennego jej generalnego wydźwięku, pewnych akcentów humorystycznych. Taki charakter ma na przykład opis dotyczący uzyskaniu przez Chrzanowskiego informacji o podsłuchu w swoim mieszkaniu, przywodzący na myśl sceny rodem z nieśmiertelnego serialu „Alternatywy 4”: „W którymś momencie do środków jego inwigilacji dołączono także podsłuch zainstalowany w ścianie budynku, tak zwany podsłuch pomieszczeń (PP). Chrzanowski wspomina, że o zainstalowaniu tego rodzaju podsłuchu dowiedział się od prezesa swojej spółdzielni mieszkaniowej w momencie wprowadzenia się do nowego mieszkania przy ulicy Solec”.

Podobny charakter mają sugestie, jakich były publicysta „Tygodnika Warszawskiego” udzielał rozmawiającym z nim oficerom SB: „…Chrzanowski miał ocenić, że zarówno byli pepeesowcy, jak i Maciński nie stanowią żadnego zagrożenia dla władz, przy czym ci pierwsi są mniej pogodzeni z rzeczywistością komunistyczną niż jego były przełożony z SN, który jest «realistą»”.

Tym co stanowi oczywisty mankament pracy Graczyka, jest niewystarczające ukazanie relacji Chrzanowskiego ze środowiskami narodowymi, szczególnie tymi na emigracji. Nazwisko Wojciecha Wasiutyńskiego pojawia się w pracy jedynie trzy razy, zaś takie postaci jak Tadeusz Bielecki, Antoni Dargas, Jędrzej Giertych, czy blisko współpracującego z Chrzanowskim Albina Tybulewicza, są w książce nieobecne. Z pracy czytelnik nie dowie się niczego o trawiącym środowiska narodowe tak w kraju, jak i na emigracji konflikcie pomiędzy zwolennikami Giertycha i Bieleckiego, mającym przemożny wpływ na ewolucję poglądów Chrzanowskiego. Nie poruszone zostały przez Graczyka złożone kwestie próby przejęcia sukcesji od emigracyjnego SN przez nowopowstający w kraju ZChN. Autor nie powołuje się też ani razu na monografię Wojciecha Turka („Arka przymierza. Wojciech Wasiutyński 1910-1994. Biografia polityczna”, Kraków 2008), mającą dla opisywanych zagadnień, w tym przede wszystkim relacji Chrzanowskiego z narodowcami na emigracji,  pierwszorzędne znaczenie. Kilkakrotnie zaś na przykład wspomina autor o zamiłowaniu swojego bohatera do górskich wycieczek. Czy ma to aż tak duże znaczenie dla opisywanych wydarzeń? Rozwinięcia tego i wielu innych wątków doczekamy się zapewne w sygnalizowanej powyżej pracy T. Sikorskiego.

Wiesław Chrzanowski na kartach książki Graczyka jawi się jako konsekwentny zwolennik funkcjonowania klarownych podziałów ideowych na scenie politycznej. Polityka była dla niego polem ścierania się nierzadko odmiennych, ale realnych wartości, poglądów i postaw, nie zaś jedynie areną walki o partykularne interesy partyjne (stąd jego krytycyzm wobec współczesnej polityki). Z tej perspektywy Chrzanowski w dużo większym stopniu był ideologiem i wychowawcą, niż politykiem w potocznym rozumieniu tego słowa. Nie był, podług określenia Wasiutyńskiego, przykładem „zoon politikon”.

Jako myśliciela politycznego, na równi z poglądami Romana Dmowskiego i Jana Ludwika Popławskiego, inspirowały go wskazania katolickiej nauki społecznej oraz przedstawicieli Kościoła na czele z Janem Pawłem II oraz Prymasem Stefanem Wyszyńskim. Z całą pewnością był jednym z wybitniejszych przedstawicieli obozu narodowego drugiej połowy XX wieku. Pozostaje mieć przy tym nadzieję, że wbrew sugestiom Aleksandra Halla, wyrażonym w jego ostatniej pracy zatytułowanej „Idee polityczne Wiesława Chrzanowskiego” (Gdańsk 2013), nie będzie „ostatnim z wielkich narodowej demokracji”.

Maciej Motas

Za: http://mercurius.myslpolska.pl/2013/11/pierwsza-biografia-wieslawa-chrzanowskiego/

Książka jest dostępna na stronie Wydawnictwa Świat Książki: http://www.fabryka.pl/ksiazki/chrzanowski-roman-graczyk-3709096/

a.me.