Nasz cykl jest pisany wedle zasady – od szkoły największej (w sensie intensywności myśli) do najmniejszej. Dlatego też cynikom musieliśmy poświęcić aż dwa rozdziały, cyrenaikom zaś jeden, natomiast szkoły megarejska i elejska nie będą posiadały osobnych odcinków, lecz będą omówione w jednym. Wziąwszy pod uwagę, że były one zbliżone do siebie doktryną i ściśle współpracujące (przyjaźń tych dwóch szkół była czymś bezprecedensowym), to rozwiązanie wydaje się słuszne. Omawiani dzisiaj filozofowie różnili się od tych, o których mówiliśmy wcześniej. Zajmowali się nie filozofią praktyczną, lecz abstrakcją, zamiast sensualizmu wyznawali racjonalizm (lecz nie w sensie Arystotelesowskim), nie stworzyli też zwięzłej doktryny.
Twórcą szkoły megarejskiej był Euklides (nie mylić z późniejszym matematykiem o tym samym imieniu). O jego życiu wiemy niewiele. Raptem to, że urodził się i wychował w Megarze (nazwa jego szkoły pochodzi właśnie od tego miasta), tam też w jego włościach było schronienie dla uczniów Sokratesa, którzy po procesie mistrza uciekli z demokratycznych Aten. W swej nauce łączył poglądy Sokratesa i Parmenidesa. Różnił się tym od cyników i cyrenaików, którzy łączyli Sokratesa z sofistami. Od Sokratesa przejął przekonanie, że dobro jest jedno, od Parmenidesa zaś, że Byt jest jeden (co można rozumieć różnie). Synteza obu prądów była prosta – jest jeden (i tylko jeden) byt, będący dobrem i bogiem. Świat zmysłowy (w pewnym sensie) istnieje, lecz nie jest godzien uwagi, gdyż tylko oddala nas od Boga. O tym świecie nie można specjalnie wygłaszać sądów, a zwłaszcza ogólnych. Co najwyżej – szczegółowe. Nie było więc celem jego szkoły stworzyć własne sądy, lecz obalać obce. Miało to jednak charakter etyczno-mistyczny. Pozbawiwszy kogoś fałszywego osądu, pomagaliśmy mu zjednoczyć się z bogiem. Dlatego też mimo całej otoczki racjonalnej argumenty megerejczyków były podobne do irracjonalnych Koanów z buddyzmu Zen.
Największe zasługi miał tutaj Eubulides, będący następcą Eukilidesa. Nie mamy informacji o jego życiu osobistym, przetrwały jednak jego słynne argumenty. Większość z nich dotyczyła tych samych trudności. Dlatego też wystarczy podać cztery przykłady:
A) Skoro dwa ziarna to niewiele, to trzy ziarna to też niewiele, a skoro trzy ziarna to niewiele, to cztery ziarna to też niewiele, a skoro czety ziarna to niewiele, (…) to 10 000 ziaren to też niewiele.
B) Czy kłamca, który mówi, że kłamie, mówi prawdę czy kłamie?
C) Czy Elektra zna swojego brata, który dorastał z dala od niej, a teraz stoi naprzeciwko niej?
D) Jeśli zapytamy kogoś: „Czy zgubiłeś rogi?” – to jeśli odpowie, że nie, to wówczas musi mieć rogi (których nie zgubił). A skoro powie, że tak, to znaczy, że kiedyś miał rogi (lecz je zgubił). Tak czy owak musi wyjść, że jest rogaczem.
Na uwagę zasługuje też dwóch megarejczyków z końca IV w. p.n.e.: Diodor, który polemizował z ontologią Arystotelesa, i Stilpon, który twierdził, że jedyne sądy to tautologie typu – dobry jest dobry, Sokrates jest Sokratesem, muzyk jest muzykiem itp. Twierdził również, że mędrzec nie potrzebuje przyjaciół.
Przypuszczalnie szkoła sfinalizowała swoją dzielność w III w. p.n.e. Zainteresowanie poruszanymi przez nią problemami wróciło we współczesnej logice.
Możemy teraz przejść do wspomnianej już szkoły elejskiej. Ze wszystkich sokratyków mniejszych była ona najbliższa w poglądach Sokratesowi. Przypuszczalnie wynikało to nie tyle z wierności, ile bardziej z odtwórczości. Założycielem szkoły był Fedon. Pochodził on ze znakomitego rodu zamieszkałego w Elidzie (jak zapewne się domyślacie, nazwa „elejska” oznacza „z Elidy”). Jednak jego rodzina się zdegenerowała, a on sam został niewolnikiem pracującym w domu publicznym jako odźwierny. W wolnych chwilach udawał się do Sokratesa. Oczywiście w celu pobierania nauk. W końcu został wykupiony przez filozofów. Teraz jako wolny człowiek mógł w spokoju zająć się nauką. Nauczał, że dzięki rozumowi (miał tutaj najprawdopodobniej na myśli logiczne myślenie) możemy pokonać wszelkie nasze wady. Ponoć napisał dialog o nazwie „Zopyros”. Dzieło to nie przetrwało do naszych czasów, jednak dzięki przekazom z drugiej ręki możemy mniej więcej odtworzyć jego treść. Otóż niejaki Zopyros stwierdził, iż na podstawie rysów Sokratesa można stwierdzić, że jest on kobieciarzem. Opinia ta szokowała uczniów, którzy znali swojego nauczyciela jako człowieka cnotliwego. Sokrates jednak przyznał, że za młodu był taki. Swoje przywary przezwyciężył dzięki rozumowi. Filozofia ta nie jest specjalnie oryginalna, jest jednak ciekawa, wziąwszy pod uwagę biografię samego Fedona. Był on najpierw niewolnikiem, jednak wyzwolił się dzięki pracy własnego umysłu.
Po Fedonie szkołę odziedziczył Pleistanos, o którym wiemy właściwie tylko tyle, że też pochodził z Elidy. Ostatnim zaś przywódcą szkoły był Menedemos (ok. 350-276 p.n.e.). Ten pochodzący ze zbiedniałej szlachty filozof początkowo pobierał nauki w Akademii Platońskiej. Później zaś za namową swojego najlepszego przyjaciela (a jeśli wierzyć plotkom, kochanka) Asklepiasa związał się ze szkołą z Megary, którą wówczas prowadził Stilpon. Potem obaj przenieśli się do Elidy i przyłączyli do tamtejszej szkoły. Ponieważ Menedemos pochodził z Eretrii, nazwę szkoły zmieniono na „erytrejską”. Ponoć w jego naukach pozostał silny element megarejski. Zapamiętano go jako bardzo inteligentnego, ale niewyobrażanie złośliwego człowieka. Kiedyś widząc niegrzecznego młodzieńcza, powiedział: „uważaj no, czy przypadkiem nie masz czegoś w tyłku”. Nie będę wnikał, co można było temu chłopcu od tyłu wkładać. Taki temperament sprowadzał na niego kłopoty. Omal nie został stracony przez tyrana Nikokreonta (ogólnie życzliwego wobec filozofów). Nieraz chodził też z podbitym okiem. Był ponoć dobrym dyskutantem, lecz zajęty karierą polityczną, zaniedbał szkołę i nie znalazł godnych następców. Tak oto szkoła Elidy zakończyła swój krótki żywot. My zaś zakończyliśmy nasze wykłady.
Marek Adam Grabowski
aw
