Rys historyczny
Włochy zakończyły I wojnę światową jako państwo zwycięskie choć, nie bez przyczyny, odczuwające niedosyt pod względem nowych nabytków terytorialnych. Państwo było wewnętrznie osłabione, włoska demokracja przeżywała wyraźny kryzys – w latach 1917-1922 rządy sprawowało siedem gabinetów, których rządy nie przynosiły pożądanych efektów. Wśród Włochów narastało niezadowolenie związane zarówno z poczuciem krzywdy ze względu na niewielkie korzyści wyniesione z wojny, jak również z sytuacją panującą w kraju. Wśród niezadowolonych znaleźli się kombatanci, wśród których był również dziennikarz i były socjalista Benito Mussolini. W marcu 1919 r. B. Mussolini założył Związki Kombatanckie (Fasci di Combattimento) organizację o profilu lewicowym, antymonarchistyczną i republikańską, dążącą do demokratyzacji Włoch, popierającą zniesienie tytułów szlacheckich i powszechną służbę wojskową[1]. Początkowy program organizacji zrewidowała jednak polityczna rzeczywistość i klęska w wyborach w listopadzie 1919 r., która skłoniła faszystów do przyjęcia idei znacznie bliższych prawicy. Organizacja przyjmuje antykomunistyczną retorykę, co przysparza jej sympatii wśród przemysłowców i właścicieli ziemskich, którzy często decydują się wspierać ją finansowo.
Utworzone latem 1920 r. paramilitarne struktury faszystowskich squadristi rozpoczynają walkę z komunistami[2]. Do kolejnych wyborów w 1921 r. faszyści stają już z nowym programem i w koalicji z liberałami, dzięki czemu zdobywają 35 miejsc w Izbie Deputowanych[3]. W listopadzie 1921 r. odbywa się kongres faszystów, na którym B. Mussolini otrzymuje zgodę na przekształcenie Związków Kombatanckich w partię polityczną w wyniku czego powstaje Narodowa Partia Faszystowska (Partito Nazionale Fascista –PNF). 27 października 1922 r. faszyści decydują się na dokonanie zamachu stanu, znanego jako Marsz na Rzym. Squadristi zajmują państwowe urzędy sukcesywnie posuwając się w kierunku stolicy, a król Wiktor Emmanuel III mając nadzieję na uspokojenie sytuacji w kraju decyduje się powierzyć B. Mussoliniemu funkcję premiera, co też następuje 30 października[4]. Przez niemal dwa pierwsze lata B. Mussolini stoi na czele koalicyjnego gabinetu, działa w systemie demokratycznym dążąc jednak do umocnienia swej władzy. Uzyskuje prawo wydawania dekretów z mocą ustawy, początkowo na okres roku, z czego też niezwłocznie zaczyna korzystać. Pod koniec 1922 r. tworzy Wielką Radę Faszystowską, która w praktyce zaczyna zastępować posiedzenia rządu, 14 stycznia 1923 r. przekształca bojówki faszystowskich squadristi w Ochotniczą Milicję Bezpieczeństwa Narodowego (Milizia Volontaria della Sicurezza Nazionale – MVSN), dwa tygodnie wcześniej rozwiązując Gwardię Królewską[5].
W kwietniu 1924 r. dzięki nowej ordynacji wyborczej PNF uzyskuje większość w Izbie Deputowanych. W ciągu kilku lat ograniczona zostaje wolność prasy, zdelegalizowane zostają wszystkie partie polityczne prócz faszystowskiej, faszystowskie związki zawodowe otrzymują monopol na reprezentowanie pracowników. Wzmocniona zostaje pozycja B. Mussoliniego, który jako szef rządu staje się odpowiedzialny wyłącznie przed monarchą[6]. Seria czterech nieudanych zamachów na przywódcę faszystów w latach 1925-1926 staje się okazją do wprowadzenia ustawodawstwa dotyczącego ochrony państwa: powstaje policja polityczna – Organizzazione Volontaria per la Repressione dell’ Antifascismo (OVRA[7]) oraz Trybunał Specjalny Obrony Państwa, który orzeka w sprawach związanych z działaniami antypaństwowymi. Wraz z delegalizacją opozycyjnych stronnictw politycznych pozbawiono też mandatów posłów z tzw. grupy awentyńskiej[8]. Po ukształtowaniu się państwa totalnego, w myśl hasła autorstwa samego B. Mussoliniego „Wszystko w państwie, nic poza państwem, nic przeciw państwu”[9] przywódca faszystów prowadził politykę zmierzającą do odbudowy antycznego Imperium Romanum. Jeszcze w 1929 r. udało mu się rozwiązać kwestię stosunków pomiędzy państwem a papiestwem doprowadzając do podpisania Traktatów Laterańskich, w których Włochy uznawały Watykan za suwerenne państwo, a religia katolicka została uznana oficjalną religią państwową, z kolei Watykan uznawał zjednoczone Królestwo Włoch ze stolicą w Rzymie[10].
Imperialistyczne dążenia B. Mussoliniego wciągają Włochy w kolejne starcia zbrojne, które mimo początkowych sukcesów ujawniają słabość militarną Włoch. 3 października 1935 r. armia włoska atakuje Abisynię. Mimo znacznej przewagi w liczebności i uzbrojeniu dopiero 5 maja 1936 r. zdobyta zostaje stolica – Addis Abeba. Cesarz Haile Selassie bezskutecznie próbuje interweniować w Lidze Narodów i musi pogodzić się z przymusową emigracją[11]. W 1936 r. B. Mussolini ogłasza utworzenie osi Berlin-Rzym, a rok później Włochy przystępują do Paktu Antykominternowskiego[12]. W kwietniu 1939 r. Włosi napadają i zajmują Albanię, natomiast w październiku 1940 r. Grecję, która odpiera atak, co wciąga Adolfa Hitlera w niepożądaną wojnę na Bałkanach[13]. Kilka miesięcy wcześniej, 10 czerwca, B. Mussolini dołącza do hitlerowskiej ofensywy na Francję, gdzie armia włoska zostaje odparta przez niemal rozbitą armię francuską. Pretensje terytorialne Włoch do Nicei, Korsyki oraz francuskiej Tunezji zostają uwzględnione dopiero przez A. Hitlera. 24 lipca 1943 r. wobec zbliżających się sił alianckich Wielka Rada Faszystowska (Gran Consiglio del Fascismo), mając poparcie króla, domaga się przywrócenia prerogatyw króla i parlamentu, a sam B. Mussolini zostaje aresztowany. Król przekazuje władzę marszałkowi Pietrowi Badoglio, który negocjuje z aliantami zawieszenie broni oraz sojusz. B. Mussolini zostaje odbity przez niemieckich spadochroniarzy, a następnie pod ochroną III Rzeszy tworzy marionetkową Włoską Republikę Socjalną, która utrzymuje się niemal do końca wojny. 27 IV 1945 r. partyzanci zatrzymują B. Mussoliniego i rozstrzeliwują następnego dnia[14].
Zasady państwa faszystowskiego
Ukształtowane państwo faszystowskie było państwem o charakterze antydemokratycznym i antyparlamentarnym, odrzucającym system liberalno-demokratyczny, na pierwszy miejscu stawiając wspólnotę narodową[15]. Pierwszoplanową rolę odgrywał B. Mussolini, tytułowany Duce del Fascismo – Wódz Faszyzmu. Niezależnie od zastosowanych rozwiązań ustrojowych to on kształtował politykę państwa, a podejmowane decyzje musiały być zgodne z wolą Duce. W stosunku do faszystowskiego przywódcy wymagane było posłuszeństwo, obowiązywała wiara w jego nieomylność, zgodnie z popularnym hasłem Duce ha sempre ragione („Wódz ma zawsze rację”). W przeciwieństwie do III Rzeszy czy ZSRR we Włoszech monopartia nie odgrywała tak istotnej roli w sferze politycznej. O ile początkowo B. Mussolini wykorzystywał funkcjonariuszy partyjnych do kontroli funkcjonariuszy państwowych, to w późniejszym okresie preferował tych drugich, w miarę możliwości popierając ich przeciw działaczom partii faszystowskiej[16]. Zamiast dublować organy państwa organami partyjnymi B. Mussolini postawił raczej na faszyzację instytucji państwowych.
Faszystowskie Włochy zgodnie z propagowaną ideą korporacjonizmu uznawały się za państwo, w którym walka klas nie występuje[17]. Fundamentalną ideą systemu faszystowskiego była solidarność narodowa, mająca stworzyć podstawy do współpracy zrzeszonych w korporacjach klas, które zamiast zwalczać się wzajemnie mogłyby współpracować dla wspólnego dobra[18]. Idea państwa korporacyjnego, obok zasady wodzostwa, była najbardziej widocznym elementem przemian ustrojowych w międzywojennych Włoszech, biorąc pod uwagę, że izba niższa parlamentu w ciągu kilkunastu lat przekształciła się z demokratycznego organu przedstawicielskiego w reprezentację poszczególnych korporacji zawodowych.
[1] J. Chapoutot, Wiek dyktatur. Faszyzm i reżimy autorytarne w Europie Zachodniej (1919-1945), tłum. A. Purchla, Warszawa 2012, s. 88.
[2]Ibidem, s. 89.
[3] R. Griffiths, Fascism, London, New York 2005, s. 35.
[4] J. Chapoutot, op. cit., s. 91-92.
[5]Ibidem, s. 93.
[6] J. W. Borejsza, Mussolini był pierwszy…, Warszawa 1989, s.70; R. O. Paxton, Anatomia faszyzmu, tłum. P. Bandel, Poznań 2005, s. 141.
[7] Nazwę tą trudno ostatecznie przetłumaczyć. Jak podaje Johann Chapoutot może to oznaczać Organizację Ochotniczą do Zwalczania Antyfaszyzmu lub Organizację Czujności i Zwalczania Antyfaszyzmu, do tej drugiej nazwy przychyla się również Jerzy Borejsza. Zob. J. Chapoutot, op. cit., s. 96; J. W. Borejsza, Szkoły nienawiści. Historia faszyzmów europejskich 1919-1945, Wrocław 2000, s. 72.
[8] Chodzi o grupę opozycjonistów, którzy opuścili parlament po zabójstwie socjalistycznego posła, Giacomo Matteottiego, znanego z antyfaszystowskich wystąpień w Izbie Delegatów. Wydarzenie to, w nawiązaniu do wydarzeń z antycznego Rzymu, przeszło do historii jako „secesja awentyńska”. Zob. M. Borucki, Mussolini, Warszawa 1986, s. 110; M. Bankowicz, W. Kozub-Ciembroniewicz, Dyktatury i tyranie. Szkice o niedemokratycznej władzy, Kraków 2007, s. 29.
[9] J. W. Borejsza, Mussolini był pierwszy…, op. cit., s. 71.
[10]Idem, Szkoły nienawiści. Historia…, op. cit., s. 73.
[11] J. Chapoutot, op. cit., s. 207.
[12]Ibidem, s. 209.
[13] Należy tu zwrócić uwagę, że Grecja, rządzona przez Joannisa Metaksasa, była przychylna III Rzeszy, a dysponując znacznym potencjałem militarnym mogła być potencjalnym sojusznikiem Hitlera, zob. J. Chapoutot, op. cit., s. 210-211.
[14] Ibidem, s. 210-211.
[15] R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Warszawa 2010, s. 351.
[16] J. W. Borejsza, Mussolini był pierwszy…, op. cit., s. 71.
[17] M. Borucki, op. cit., s. 119.
[18] T. Chromecki, Autorytatywne państwo korporacyjne Mussoliniego, Warszawa 1938, s. 42.
Sebastian Bachmura
Jest to fragment artykułu z najnowszego numeru „Pro Fide Rege et Lege”, do którego zakupu zachęcamy w naszej księgarni http://sklep.konserwatyzm.pl/pro-fide-rege-et-lege-nr-1-2013/.
a.me.
