Alicja Helman, Ścieżkami utraconego czasu. Twórczość filmowa Chena Kaige, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2012, ss. 392
W związku z rosnącym zainteresowaniem – zarówno wśród kinomanów, jak i kulturoznawców, antropologów kulturowych, filmoznawców, socjologów, politologów – kinem Piątej Generacji, warto zwrócić uwagę na książkę autorstwa Alicji Helman pod tytułem „Ścieżkami utraconego czasu. Twórczość filmowa Chena Kaige”. Jak wskazuje sam tytuł, została ona bowiem poświęcona reprezentatywnemu, a jednocześnie oryginalnemu i ciekawemu jego przedstawicielowi. Prezentowana monografia znakomitej teoretyk i historyk filmu pozwala zrozumieć fenomen tego kina w Chinach, a jednocześnie źródła zauroczenia nim kolejnych nacji. Jednocześnie uświadamia nam, ile możliwości daje otwartemu, wyposażonemu we właściwe kompetencje poznawcze widzowi oraz jak wiele tajemnic wciąż przed nami skrywa.
Już pierwszy kontakt z książką dostarczy czytelnikowi wiele wrażeń. Samo jej przekartkowanie przywołuje na myśl specyficzny klimat chińskiej kinematografii, a także przynosi chęć zobaczenia wszystkich filmów Chena Kaige. Jest ona wszakże ładnie i solidnie wydana, zilustrowana zrzutami z ekranu, plakatami do filmów oraz zdjęciami z ich planów. Doskonale obrazują one sceny, o których czytamy, pozwalają przypomnieć sobie pewne wątki, a przede wszystkim – zwracają uwagę na pewne właściwości, które przeoczyliśmy lub, jakich wagi dla odczytania przesłania danego utworu nie byliśmy świadomi, niegdyś je oglądając na szklanym ekranie. To bez wątpienia znaczący walor dzieła – za sprawą wskazówek Alicji Helman nauczymy się oglądać dzieła Chena Kaige oraz odczytywać ukryte w nich sensy i znaczenia, wykorzystywać posiadane kompetencje kulturowe, interpretować, reinterpretować, poznawać rzeczywistość przedstawioną, którą skrupulatnie stwarza on na naszych oczach.
Ci czytelnicy, którzy jak dotąd nie mieli okazji dobrze poznać kina Piątej Generacji, czy twórczości Chena Kaige z pewnością skuszą się na to, po zapoznaniu z niniejszą monografią. Alicja Helman posiadła wszak niecodzienny dar oczarowywania swoich odbiorców narracją. Jak nikt inny jest w stanie wydobyć ogrom nieraz sprzecznych sygnałów, konwencji, właściwości, jakie składają się na film. Potrafi także podzielić się swoimi spostrzeżeniami z widzem w tak subtelny sposób, że nie odniesie on wrażenia jakoby się narzucała ze swoimi wnioskami, lecz z przyjemnością wsłucha się w jej fachowe uwagi.
Poza biografią reżysera znajdziemy omówienie całości jego dotychczasowej filmografii, którą autorka umiejętnie podzieliła według kryterium czasowo-problemowego. Niesłychanie ciekawym, a przy tym inspirującym zabiegiem jest stworzenie autorskich pryzmatów, przez jakie dokonała oglądu twórczości Chena Kaige. Obrała w tym celu następujące pryzmaty-narzędzia metodologiczne: hipotezę autobiograficzności, inspiracji literackich, zdrady, tradycji sztuki chińskiej i wiele, wiele innych. To właśnie one czynią tę monografię ciekawą lekturą i sprawiają, że nie wydaje się jedynie odtworzeniem fabuły czy przeglądem filmów, lecz czymś znacznie bardziej wartościowym pod względem merytorycznym.
Alicja Helman poza tym, że spojrzała na filmy te poprzez stworzone pryzmaty, zadbała również o to, aby odczytać je we właściwym dla momentu, w którym powstały kontekście. W związku z powyższym, dokonując ich omówienia skupiła się po pierwsze na przenalizowaniu wątków biograficznych ich autora, a po drugie – sytuacji społeczno-polityczno-kulturowo-ekonomicznej Chin. Dzięki temu wspaniale uchwyciła przejawy wątków subwersyjnych, aspekty ideologiczne wybranych opowieści czy historii, a także wykazała postawy, ideały na przykład harmonii, piękna i stosunki do fenomenów społecznych, jakich Chen Kaige dał wyraz w swoich filmach.
Z kolejnych analiz i interpretacji autorki wyłaniają się coraz to nowe obrazy, które sprawiają, że ich twórcy nie można zaszeregować do jednego nurtu ani przypisać mu jednego i niezmiennego stylu. Zrozumienie takiego stanu rzeczy nie jest proste – wszakże nie samo poszukiwanie własnego artystycznego „ja” przyświeca zwykle reżyserowi. Alicja Helman – dzięki swej imponującej wiedzy – potrafi czytelnikowi wyjaśnić co leżało u podłoża kolejnych gruntownych zwrotów na jego drodze. Skąd wszak nagle skłonienie się ku taoizmowi w „W poszukiwaniu drogi” czy hołd tradycji chińskiej sztuki filmowej w „Dekonstrukcji melodramatu”? Na te pytania znajdziemy odpowiedź w tej niesamowitej w zakresie treści, precyzji i dociekliwości naukowej monografii. Każdy bowiem z tych wątków może i powinien być przez nas rozumiany, o ile chcemy właściwie odczytać przesłania skierowane do nas – do widzów, a umiejętnie zawoalowane w filmach. A publikacja ta nam w tym bez wątpienia pomoże.
Książka Alicji Helman pod tytułem „Ścieżkami utraconego czasu. Twórczość filmowa Chena Kaige” odsłania przed nami ważną część niestety wciąż słabo rozpoznanej w Polsce chińskiej kinematografii, a zarazem chińskiej kultury. Powinni do niej sięgnąć wszyscy kinomanii i ludzie zainteresowani Chinami. Autorka zdołała bowiem uchwycić istotę tego, co dla nas – ludzi wychowanych na zachodnich filmach i zafascynowanych naleciałościami amerykańskiej kultury – zdaje się niezrozumiałe, niejasne, chaotyczne lub wygląda na pozbawione treści widowisko. Kiedy czyta się opisy tej znakomitej teoretyk filmu ma się wrażenie, że jak dotąd nie potrafiło się oglądać wschodnich filmów i jednocześnie bardzo chce się to zmienić. Teraz mamy ku temu szanse, dlatego właśnie warto sięgnąć po ten doskonały „podręcznik”.
Książka jest dostępna na stronie Wydawnictwa słowo/obraz terytoria: http://terytoria.com.pl/ksiegarnia,tytuly,796.html
Krzysztof Wróblewski
a.me.
