„Jest ONR-u spadkobiercą Partia”

Nakładem wydawnictwa Krytyki Politycznej, w ramach reedycji dzieł Jana Józefa Lipskiego, ukazało się drugie wydanie pracy poświęconej ideologii Ruchu Narodowo–Radykalnego „Falanga” zatytułowane „Idea Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Zarys ideologii ONR «Falanga»”.

Pierwsze wydanie, pod nieco innym tytułem: „Katolickie Państwo Narodu Polskiego”, opublikowane w 1994 r. przez londyńską oficynę „ANEKS”, jest dziś, poza niektórymi bibliotekami, praktycznie niedostępne. Poszczególne rozdziały pracy Lipskiego publikowane były także w latach 80. w drugim obiegu (np.: „Antysemityzm ONR «Falangi»”, Wydawnictwo „Myśl”, bmw 1985; „Totalizm i demokracja w oczach ONR «Falangi»”, Biblioteka Kultury Niezależnej, z. 9, Wydawnictwo Most, Warszawa 1987).

J. J. Lipski (1926–1991) był krytykiem i historykiem literatury, badaczem twórczości Jana Kasprowicza. W czasie II wojny św. należał do AK, brał udział w Powstaniu Warszawskim. Po wojnie pracował m.in. w Instytucie Badań Literackich. Współtworzył środowisko opozycji demokratycznej, w tym Komitet Obrony Robotników. Był jednym z inicjatorów reaktywowania w latach 80. PPS. Należał do masonerii (loża Kopernik). Pomysł napisania książki o ideologii Ruchu Narodowo–Radykalnego narodził się u Lipskiego w związku z wydarzeniami października 1956 r. Środowisko, z którym autor „Tuniki Nessosa” był związany, obawiało się, że miejsce podzielonej wewnętrznie i osłabionej partii komunistycznej zająć mogło wówczas, za przyzwoleniem władz Związku Radzieckiego, Stowarzyszenie PAX.

Lipski pod datą 18 października 1956 r. przywołał w diariuszu swoje wystąpienie na spotkaniu Klubu Krzywego Koła: „Ponieważ znaczna część dyskusji była atakiem na Front Narodowy – wciąż trafiało się na osobę i grupę Piaseckiego. Andrzej Dobosz przyniósł jedną z przedwojennych jego broszur (Duch czasów nowych). Zaszokowało mnie, mimo że nie miałem złudzeń co do ideologii Falangi. Niespodzianką była dla mnie bardzo pozytywna ocena stalinizmu jako prądu nacjonalistycznego rosyjskiego, przezwyciężającego międzynarodowy komunizm Trockiego, Zinowiewa i in. Poprosiłem o głos – i odczytałem te fragmenty wraz z fragmentem z «Słowa Powszechnego» (chodzi o artykuł «Instynkt państwowy» – przyp. M.M.)” (J.J. Lipski, „Dzienniki 1954–1957”, oprac. Ł. Garbal, Warszawa 2010).

W tym samym niemal czasie Czesław Miłosz w „Traktacie poetyckim” pisał: „Niech tutaj będzie wreszcie powiedziane: Jest ONR–u spadkobiercą partia”. Widmo rządów (względnie współrządów) PAX–u oraz innych środowisk wywodzących się z tradycji obozu narodowego stało się odtąd dla środowisk lewicy laickiej, partyjnych dysydentów i późniejszej opozycji spod znaku KOR–u, największym zagrożeniem. Głównym wrogiem dla tych środowisk stała się w pewnym momencie nie partia komunistyczna, a środowiska narodowe. Przywołany w powyższej relacji Andrzej Dobosz, podobnie jak Lipski członek Klubu Krzywego Koła, był także jednym z inicjatorów nowej edycji pracy Lipskiego.

Drugim z pomysłodawców był Adam Michnik, który w szkicu o Lipskim zamieszczonym w pierwszym wydaniu pracy pisał m.in.: „Pogardzał antysemityzmem. Ale go nie lekceważył. Przez lata studiował myśl polityczną skrajnej, faszyzującej prawicy i doskonale rozumiał funkcję antysemityzmu w tej myśli. Często zwracał uwagę na związek formacji moczarowskiej z ideologią ONR–owców z PAX–u. W szkicach o Falandze i w słynnym eseju «Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy» wskazywał na antysemityzm, jako instrument deprawacji świadomości narodowej przez obóz polityczny wrogi demokracji”.

Jak już wspomniano, Lipski pracę nad publikacją poświęconą ideologii „Falangi” rozpoczął w połowie lat 50., w 1960 r. złożył jej maszynopis w wydawnictwie „Książka i Wiedza”. Książka nie została jednak wówczas wydana. Zainteresowany jej publikacją w ramach paryskiej „Kultury” był natomiast Jerzy Giedroyć. Lipski obawiając się jednak ewentualnych negatywnych konsekwencji w kraju odrzucił propozycję wydania pracy za granicą. Krzysztof Koziełł–Poklewski, prawnik i sekretarz redakcji miesięcznika „Państwo i Prawo”, w liście z 28 kwietnia 1960 r. w następujący sposób referował Giedroyciowi stanowisko Lipskiego w tej sprawie: „Ocena rosnącego znów znaczenia B[olesława] P[iaseckiego] i jego organizacji niestety w pełni się potwierdza, a siła finansowa wyraża się namacalnie m.in. w fakcie budowania własnego gmachu na rogu Mokotowskiej i Pięknej. J.J.L. nie może niestety zaryzykować dania nawet fragmentu swoich materiałów. Ta sprawa nabrała takiego rozgłosu, że jego zdaniem opublikowanie teraz przez kogokolwiek i czegokolwiek na ten temat byłoby w każdym razie jemu przypisane. A on mając żonę i dwoje dzieci nie bardzo może sobie pozwolić na ponoszenie dalszego ryzyka – pracę w Państw[owym] Instytucie Wyd[awniczym] już stracił” (cyt. za: Jerzy Giedroyc, Jan Józef Lipski, „Listy 1957–1991”, oprac. Ł. Garbal, Warszawa 2015).

W 1967 r. maszynopis uległ rekwizycji podczas rewizji przeprowadzonej w mieszkaniu Lipskiego, w związku z jego działalnością opozycyjną. Jeden z rozdziałów pracy zaginął zaś u którejś z osób, które pracę czytały. Do prac nad książką o RNR Lipski powrócił pod koniec lat 70. i kontynuował je do końca życia. Jak czytamy w nocie edytorskiej:

„Niniejsze wydanie jest próbą rekonstrukcji właśnie tej drugiej, pisanej od około 1979 roku niemal do końca życia, monografii ideologii «Falangi» – na podstawie źródeł jawnych, choć trudno dostępnych (publicystyka i dokumenty programowe). W wydaniu pierwszym, z roku 1994, część rozdziałów pochodziła z wersji pierwszej, to jest pisanej w latach 1957–1959. Tamta książka była jednak ukończoną całością, miała też inny charakter od pisanej z kilkudziesięcioletnią refleksją; uznałem, że dążenie autora do napisania książki od nowa wskazuje, że to właśnie ta druga wersja powinna stanowić podstawę edycji. Maszynopis wersji pierwszej będzie w przyszłości także udostępniony (w internecie – przyp. M.M.) – ale wydrukowana w postaci książki jest właśnie wersja druga, ostatnia powstała za życia autora. Niniejsze wydanie stanowi próbę rekonstrukcji właśnie tej, chronologicznie najpóźniejszej, wersji pracy Lipskiego, bez włączania tu tekstów z lat 1957–1959, odmiennych w charakterze i stanowiących zamkniętą, skończoną całość”.

Pierwsze wydanie książki Lipskiego wśród innych autorów badających poruszaną tematykę spotkało się ze zróżnicowaną oceną. Szymon Rudnicki, autor pierwszej monografii o ONR („Obóz Narodowo–Radykalny. Geneza i działalność”, Warszawa 1985), był osobiście zaangażowany w edycję zarówno pierwszego, jak i drugiego wydania pracy. Do pewnego stopnia też praca Sz. Rudnickiego rozprowadzała tezy Lipskiego na gruncie naukowym. Wojciech Jerzy Muszyński („Duch młodych. Organizacja Polska i Obóz Narodowo–Radykalny w latach 1934–1944. Od studenckiej rewolty do konspiracji niepodległościowej”, Warszawa 2011) odmawiał z kolei pracy Lipskiego miana monografii, określając ją „próbą polemiki ze światopoglądem działaczy «Falangi»”. W podobnym duchu wypowiadał się również Jan Engelgard („Wielka gra Bolesława Piaseckiego”, Warszawa 2008) pisząc: „Lipski starał się polemizować z ideologią Piaseckiego, a nie dyskredytować go jako «zwykłego agenciaka» (w przeciwieństwa do Jana Nowaka–Jeziorańskiego – przyp. M.M.)”. Pozostali autorzy, jak Miłosz Sosnowski („Krew i Honor. Działalność bojowa Obozu Narodowo-Radykalnego w Warszawie w latach 1934–1939”, Warszawa 2000), ograniczali się przede wszystkim do sugestii o lewicowych konotacjach Lipskiego.

W porównaniu z pierwszym wydaniem novum stanowi blisko czterdziestostronicowy rozdział „Program gospodarczy ONR «Falangi»”. Również rozdział o antysemityzmie RNR, jak zaznaczał sam autor, „napisany został zupełnie na nowo”. Dużą zaletą jest także zamieszczenie indeksu osobowego. Wstęp do najnowszego wydania napisał Andrzej Friszke. Na końcu pracy zamieszczona została obszerna nota edytorska autorstwa Łukasza Garbala, w której wskazuje on, że praca „nad edycją wymagała daleko idących ingerencji edytorskich i redaktorskich, ponieważ pozostawione przez Autora teksty nie były całkowicie przygotowane do druku”. W pracy umieszczono także wybór literatury („Uaktualniony stan badań”), w którym podano ważniejsze prace (m.in. autorstwa Remigiusza Broniarka, „Ruch Narodowo–Radykalny «Falanga» w świetle pism programowych”, Krzeszowice 2011) i artykuły poświęcone ONR (w tym publikowane na łamach „Myśli Polskiej”), które ukazały się po dacie pierwszego wydania pracy Lipskiego.

Na końcu zamieszczone zostały zaś biogramy najczęściej wymienianych w tekście postaci. Ich autor nie ustrzegł się przy tym kilku błędów faktograficznych, podając np. nie znajdujące nigdzie indziej potwierdzenia informacje jakoby Tadeusz Lipkowski i niemiecki agent Stanisław Brochwicz związani byli z działającą na początku okupacji Narodową Organizacją Radykalną. Ł. Grabal poddaje również w wątpliwość fakt współpracy Brochwicza z niemieckim wywiadem, mimo iż na s. 36 pracy nie neguje tego sam J. J. Lipski.

Główna zaleta pracy, zarówno jej pierwszego, jak i drugiego wydania, zdaje się polegać przede wszystkim na przytoczeniu przez autora licznych tekstów źródłowych przede wszystkim z trudno dostępnej dziś prasy narodowo–radykalnej. Cytowane teksty stanowią blisko połowę tekstu. Czym innym pozostają jednak nierzadko dyskusyjne tezy autora, któremu przy pisaniu pracy zdawały się przyświecać dwa z góry przyjęte cele.

Pierwszy miał udowadniać tezę o „Falandze” jako o rodzimej odmianie hitleryzmu, drugi zaś miał charakter doraźny i podporządkowany był wysiłkom na rzecz ograniczania wpływów Bolesława Piaseckiego i Stowarzyszenia PAX na ówczesną rzeczywistość. Żadnego z nich Lipski nie starał się nawet tuszować. Publikacja stała się przez to symbolem, swoistym manifestem ideowym całego środowiska politycznego. Praca zdaje się w dużej mierze kształtować poglądy na przedwojenne środowiska narodowo–radykalne (a nierzadko i na całą Narodową Demokrację) pokutujące do dziś w ramach środowisk liberalnych i lewicowych, wywodzących swój ideowy rodowód z formacji, z którą Lipski związany był przez całe życie. Przypomnienie ważnej dla całego środowiska pozycji legło też zapewne u podstaw niniejszej edycji.

Maciej Motas

Jan Józef Lipski, „Idea Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Zarys ideologii ONR «Falanga»”, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, oprac. Ł. Garbal, Warszawa 2015, ss. 400.

Myśl Polska, nr 9–10 (28.02–6.03.2016)

Click to rate this post!
[Total: 0 Average: 0]
Facebook

0 thoughts on “„Jest ONR-u spadkobiercą Partia””

  1. „…Pomysł napisania książki o ideologii Ruchu Narodowo–Radykalnego narodził się u Lipskiego w związku z wydarzeniami października 1956 r. Środowisko, z którym autor „Tuniki Nessosa” był związany, obawiało się, że miejsce podzielonej wewnętrznie i osłabionej partii komunistycznej zająć mogło wówczas, za przyzwoleniem władz Związku Radzieckiego, Stowarzyszenie PAX. …” – październik 1956 roku to, w pewnym sensie, kleska Polski. tak, tak. Marszałek Rokossowski, w ramach destalinizacji, usiłował wyp*dolic z Polski stalinowców, tzn. zabrać ich do Sojuza. Niestety, dzielna postawa (L)WP oraz premier Chin Choi-En-Laj uniemozliwili mu to. W efekcie, Gomułka pozostał przy władzy, ale banda stalinowców – także. Wyeliminowano tylko parę sztandarowych UBeckich gnid. Natomiast Polska rządziła nadal „stara spółka plus Gomułka”. I ta „stara spółka” oraz ich pomiot, w tym spora część – agentura GeStaPo, dotrwali do tzw. „okrągłego stołu” i utworzyli Nieświątą czwóce” w składzie „żyd, ubek, mason i pedofil”, która to czwórca skutecznie cweli i depopuluje Polaków, zgodnie z załozeniami Generalpan Ost.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *