Božidar Jezernk, Naga Wyspa. Gułag Tity, tłum. Joanna Pomorska, Joanna Sławińska, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2013, ss. 357

            Kolejna książka ze znakomitej serii wydawniczej „Historia/Historie”, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Czarne, autorstwa Božidara Jezernka – słoweńskiego antropologa, socjologa, historyka kultury, pod tytułem „Naga Wyspa. Gułag Tity” odsłania realia świata, w którym dominował stalinizm antystalinowski, świata dotąd ukrytego przed resztą świata, wzbudzającego trudną do zaspokojenia ciekawość. Jest to opowieść stworzona między innymi dzięki relacjom więźniów, strażników, komendantów obozu, doniesieniom korespondentów o miejscu przerażającym – straszniejszym nawet od Auschwitz – o obozie koncentracyjnym Goli otok (Naga Wyspa) oraz komunizmie. Pomimo upływu lat doniesienia na jej temat wciąż szokują. Nie inaczej jest z najnowszą publikacją Božidara Jezernka.

            Autor precyzyjnie zarysował tło historyczne kolejnych działań podejmowanych przez Josipa Broz Tito, przywołując przy tym tragiczne w swym wydźwięku żarty pojawiające się wśród społeczności w następujących po sobie w Jugosławii okresach. Czytelnik dowie się między innymi tego jak działał system sądowniczy i jak wyglądało ówczesne życie codzienne pod nieustającą presją, w nieprzerwanym strachu przed jutrem. W związku z powyższym ważne są uwagi na temat zestawienia geografii politycznej z tą wyobrażoną. Uzasadniają przykładowo przywołane głosy na temat negocjowania lokalizacji obozu koncentracyjnego, przy czym wybór akurat Nagiej Wyspy nie był podyktowany, wbrew pozorom jej walorami geograficznymi, lecz uzależniony od wymiaru psychologicznego i przede wszystkim symbolicznego…

            Obrazy wyłaniające się z relacji więźniów są uderzające. Przywołane historie – dobrze udokumentowane bogatą bazą źródłową – dotyczące między innymi wykorzystania rytuałów do dyscyplinowania więźniów, na przykład podczas uroczystego ceremoniału „śmierci przed  śmiercią” zostały przez autora ze sobą skonfrontowane oraz skomentowane. Fakty natomiast – szczegółowo objaśnione, ważne motywacje stron – uzasadnione, na przykład: „Naga Wyspa była więc idealnym miejscem do utworzenia ośrodka pracy społecznie użytecznej nie z powodu złóż marmuru czy względów bezpieczeństwa, lecz przede wszystkim z przyczyn natury psychologicznej. Władze ówczesnej Jugosławii nie likwidowały bowiem przeciwników politycznych fizycznie, ale chciały ich z całą bezwzględnością przekonać, że znaleźli się poza nawiasem społeczeństwa. A zatem – są żywymi trupami”.

            Z udostępnionych czytelnikowi przez autora wspomnień wynika, że strażnicy dążyli do tego, aby więźniowie wyzbyli się jakichkolwiek ludzkich uczuć. Co więcej, usiłowali oni rozerwać więzy rodzinne, na przykład zmuszając syna, by katował ojca czy córkę do kontrolowania matki. Równie wymowne sceny odbywały się w związku z brutalnym „szpalerem”. Jakiekolwiek odruchy litości czy współczucia spotykały się z tak dotkliwymi karami – wymierzanymi przeważnie przez pozostałych więźniów, że z czasem zaczęły zanikać. Za nieznęcanie się nad współwięźniami groziły dodatkowe kary. Im ktoś był bardziej szanowany przebywając na wolności, tym trudniejsza stawała się jego sytuacja w obozie koncentracyjnym.

            Obrazowa prezentacja procesu reedukacji więźniów, procesu określania ich świadomości, rewidowania poglądów, opis pionowej struktury społecznego dna, uzależnienie dynamiki każdego wydarzenia społecznego od różnic między ich stronami, wszechogarniająca bezsilność, opis pracy do wykonania dla każdego więźnia – niezależnie od wieku i płci rzucają światło na okrucieństwo, jakim przepełniony był pobyt na „Nagiej Wyspie”, w miejscu gdzie ludzie skazani byli na utratę człowieczeństwa. Konsekwencją tego była śmierć nie tylko na jego terytorium, ponieważ – jak dowodzi Božidar Jezernk – śmiercią kończyło się także przeżycie swego pobytu na niej i wyjście na wolność.

            „Naga Wyspa. Gułag Tity” to książka przemawiająca do czytelnika obrazami wyłaniającymi się z jej treści, będąca przerażającym świadectwem okrucieństwa, jakie dokonało się w Jugosławii za rządów Josipa Broz Tito. Otwiera ona oczy na nie tak odległe, a wciąż zbyt słabo znane współczesnemu odbiorcy wydarzenia.

Joanna Rak

Książka dostępna na stronie Wydawnictwa Czarne: http://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/naga-wyspa

a.me.