Zimna Wojna jako okres w historii XX-wiecznej polityki obfitowała również w różnorakie konflikty o charakterze „gorącym”, zbrojnym. Powszechne były one zwłaszcza w Trzecim Świecie. Jednym z takich konfliktów jest toczona w latach 1963-1966 „konfrontacja” indonezyjsko-malajska. Działania te miały  zarówno charakter typowej dla II połowy XX wieku „proxy war”, choć nie brakuje tam wątków pobocznych: Ruchu Państw Niezaangażowanych, regionalnej rywalizacji Indonezji i Filipin, czy też postkolonialnej polityki Wielkiej Brytanii.

Prezydent Indonezji Ahmed Sukarno rozwijał niezależną, indonezyjską politykę zagraniczną. Opierała się ona na dwóch filarach. Pierwszym było zbudowanie silnej i wiarygodnej pozycji Indonezji na arenie międzynarodowej, poprzez działanie w Ruchu Państw Niezaangażowanych, dystansując się od konfliktów na linii Wschód-Zachód. Drugim były działania na rzecz przyłączenia do nowopowstałej Republiki Indonezji holenderskiej części Nowej Gwinei (znanej obecnie jako Irian Zachodni). Potwierdzeniem słuszności owej polityki były dwa fakty. W roku 1955 Indonezja była gospodarzem konferencji państw „pozostających poza blokami” w Bandungu[1]. W roku 1962 zaś przyłączenie Irianu Zachodniego zyskało uznanie międzynarodowe. W kontekście tego zwycięstwa, Indonezja zwróciła uwagę na propozycję Wielkiej Brytanii, dotyczącą utworzenia zjednoczonego państwa malezyjskiego.

Pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku rząd brytyjski zrewidował swą politykę dalekowschodnią. Zjednoczone Królestwo stopniowo wycofywało się ze swych kolonii w Azji Południowo-Wschodniej. W roku 1957 połączono brytyjskie terytoria na Półwyspie Malajskim pod nazwą Federacji Malajów, która uzyskała wtedy niepodległość. Dwa lata później niepodległość uzyskał również Singapur. W maju 1961 roku rząd brytyjski zaproponował przyłączenie do Federacji Malajów znajdującego się na północy wyspy Borneo, brytyjskiego terytorium o nazwie Kalimantan Północny (dzisiejsze malezyjskie stany Sarawak i Sabah) i utworzenie tym samym państwa pod nazwą Malezja. Początkowo Indonezja, zajmująca również południową część Borneo była tym pomysłom przychylna, jednak stanowisko przeciwne zajmowała – mająca wówczas duże wpływy polityczne i dyplomatyczne – Komunistyczna Partia Indonezji[2].

Ryc. 1. Podział polityczny Borneo

Źródło: https://www.wikiwand.com/pl/Borneo

Sułtan Brunei – brytyjskiego protektoratu w północnej części Borneo – początkowo wspierał utworzenie Malezji, jednak okazało się, że w zjednoczonym państwie nie pełniłby on wysokiej funkcji państwowej. Ponadto, dochody z eksportu ropy naftowej zapewniałyby wysokie dochody, gdyby Brunei zdecydowało się na niepodległość. Mały sułtanat zaczął zatem wspierać zjednoczenie północnego Borneo, sprzeciwiając się jakimkolwiek próbom włączenia go do Malezji. W celu obrony niezależności Brunei, powołano szkoloną przez Indonezję Narodową Armię Północnego Kalimantanu[3].

W dniu 8 grudnia 1962 roku Narodowa Armia Północnego Kalimantanu rozpoczęła powstanie. Zakończyło się ono całkowitą porażką. Powstańcy nie zdołali zająć kluczowych celów, takich jak pola naftowe w Brunei, a także wziąć europejskich zakładników. Ponadto, powstanie spotkało się z natychmiastową reakcją Wielkiej Brytanii. Stacjonujące w Singapurze oddziały Gurkhów w służbie Zjednoczonego Królestwa w ciągu 30 godzin zabezpieczyły miasto Brunei, zapewniając bezpieczeństwo sułtanowi[4].

Po upadku rewolty w Brunei przedmiotem dyskusji stało się zaangażowanie Indonezji we wsparcie dla Narodowej Armii Północnego Kalimantanu. Indonezja zaprzeczała bezpośredniemu wsparciu, jednak jasne były jej polityczne i dyplomatyczne sympatie. 20 stycznia 1963 roku, Subandrio, minister spraw zagranicznych Republiki Indonezji ogłosił, że jego kraj rozpoczyna politykę konfrontacji z Malezją,  a jakiekolwiek wsparcie dla idei zjednoczenia północnego Borneo z Federacją Malajów zostaje zawieszone. 12 kwietnia 1963 roku miał miejsce pierwszy atak wojsk indonezyjskich na komisariat malajskiej policji w Tebedu, w stanie Sarawak[5].

 

Sytuacja terenowa i ludnościowa

 

W przededniu konfrontacji indonezyjsko-malezyjskiej wyspa Borneo – największa w archipelagu Wysp Sundajskich – podzielona była na 3 niepodległe państwa. Południowa część wyspy zajmowana była przez cztery indonezyjskie prowincje. Na północy, za liczącą około 1600 km granicą, znajdowały się malezyjskie stany Sarawak i Sabah. Przy północnym wybrzeżu Sarawaku znajdował się Sułtanat Brunei.  Ludność zamieszkująca Sarawak, Sabah i Brunei liczyła łącznie około 1,5 miliona osób. Populacja Sarawaku liczyła około 900000 osób, Sabah zamieszkiwało około 600000 osób, a liczebność Sułtanatu Brunei wynosiła około 80000 mieszkańców. Skład etniczny Sarawaku przedstawiał się w sposób następujący: 31% ludności to Chińczycy, 19% Malajowie, a połowa populacji to przedstawiciele autochtonicznego plemienia Dajaków. Sabah zamieszkiwało odpowiednio 21% Chińczyków, 7% Malajów, reszta to Dajakowie. W Brunei Chińczycy stanowili 28% populacji, Malezyjczycy 54%, a Dajakowie 18% ludności. W południowym Sabahu znajdowały się ponadto niewielkie skupiska ludności indonezyjskiej. Pomimo swej liczebności, Dajakowie nie byli zorganizowani politycznie, zamieszkując głównie tereny wiejskie. Chińczycy natomiast byli bardzo aktywni, stanowiąc swoistą elitę gospodarczą Borneo. Indonezyjska część Borneo podzielona była na cztery prowincje. Dwie z nich, Kalimantan Wschodni i Kalimantan Zachodni, przylegały do granicy z Malezją. Stolicą Kalimantanu Zachodniego jest miasto Pontianak, natomiast w Kalimantanie Wschodnim analogiczną funkcję pełni Samarinda.

Problemem Borneo po obu stronach granicy był brak dróg dla trakcji kołowej oraz szlaków kolejowych. Komunikacja lądowa odbywała się zatem w przeważającej większości na piechotę. Ponadto, względnie dogodne szlaki komunikacyjne stanowiły rzeki. Istniało także kilkanaście polowych lądowisk dla samolotów lekkich i śmigłowców.

Borneo leży na równiku. Średnie roczne ilości opadów to około 3000 milimetrów, dlatego też wyspa, podobnie jak pozostałe w archipelagu Wysp Sundajskich, porośnięta jest w przeważającej części tropikalnym lasem równikowym. Występują tam obszary górzyste, poprzecinane licznymi rzekami, a wierzchołki wzgórz mają niejednokrotnie jedynie kilka metrów szerokości. Szerokie i wartkie rzeki stanowią trudne do przebycia przeszkody terenowe. Wybrzeża porasta gęsty las namorzynowy. W dolinach, położonych w interiorze, położone są obszary uprawne. Rolnictwo istnieje też w bezpośrednim sąsiedztwie osad. Nierzadko jednak zachłanna dżungla porasta na nowo tereny, użytkowane w celach uprawnych przez człowieka.

 

Początki konfliktu

 

            Motywy prezydenta Ahmeda Sukarno co do rozpoczęcia konfrontacji zbrojnej z Malezją są niejednoznaczne. Według byłego ministra spraw zagranicznych Indonezji Ide Anak Agung Gde Agunga, Sukarno celowo wspierał powstanie państwa malezyjskiego w czasie, gdy Indonezja zajęta była przyłączaniem do swego terytorium Nowej Gwinei Holenderskiej. Po dużym zwycięstwie dyplomatycznym z roku 1962, Indonezja mogła zwiększyć stopień dominacji nad swymi sąsiadami. Wewnętrzna polityka Republiki Indonezji była niestabilna (należy pamiętać o nadzwyczaj aktywnej w tamtym czasie Komunistycznej Partii Indonezji, która chciała na Wyspach Sundajskich zaprowadzić rządy quasimaoistowskie), dlatego też prezydent chciał być może, poprzez rozpoczęcie nowego konfliktu transgranicznego, odwrócić uwagę indonezyjskiej opinii publicznej od sytuacji wewnątrz kraju. Sukarno argumentował, że Malezja jest brytyjskim państwem marionetkowym, stanowiącym neokolonialny eksperyment, a jakiekolwiek wsparcie dla Malezji zwiększa jedynie siłę Wielkiej Brytanii w regionie Azji Południowo-Wschodniej. Co ciekawe, stronę proindonezyjską zajęły tradycyjnie prozachodnie i proamerykańskie Filipiny. Zgłaszały one pretensje terytorialne do Sabahu argumentując, iż miał on historyczne powiązania z Filipinami poprzez archipelag Sulu.

Prezydent Sukarno nie wysuwał roszczeń, zmierzających do przyłączenia Sarawaku i Sabahu bezpośrednio do Indonezji. Według niego, powstanie Malezji, pozostającej w sojuszniczych związkach z Wielką Brytanią może być przeszkodą dla projektu Maphilindo, luźnej federacji pod przewodnictwem indonezyjskim, obejmującej poza Indonezją Filipiny, a także Malaje[6]. Do tego projektu dołączyły oficjalnie Filipiny, podpisując dokument, zwany Porozumieniem Manilskim, a także cofając swe uznanie dla Malezji jako sukcesora Federacji Malajów.

Tak jak napisałem wcześniej, w kwietniu 1963 roku miały miejsce pierwsze ataki armii indonezyjskiej na cele, znajdujące się w malezyjskiej części Borneo. Poza wspomnianym posterunkiem policji, zaatakowano też wioskę Gumbang, położoną na południowy zachód od miasta Kuching[7]. Konfrontacja się rozpoczęła.

Niedługo przed rozpoczęciem indonezyjsko-malezyjskiej „konfrontacji”, dnia 20 stycznia 1963 roku zebrała się brytyjska Komisja Cobbolda. Stwierdziła ona o żywotności malezyjskiej idei państwowotwórczej, a także wystarczającym poparciu dla stworzenia Malezji w Sarawaku i Sabahu. Indonezja i Filipiny zgłosiły wiele zastrzeżeń do postulowanych projektów, tak więc Wielka Brytania zaproponowała utworzenie następnej Komisji tak, by zapoznać się z wysuwanymi przez te kraje zastrzeżeniami. 30 lipca 1963 roku przedstawiciele Malezji spotkali się w Manili z przedstawicielami Indonezji i Filipin. Na tym spotkaniu prezydent Sukarno kontynuował wojowniczą retorykę, oświadczając, iż zamierza „zmiażdżyć Malezję”. Indonezja i Filipiny zgodziły się na utworzenie Malezji, jeśli w Sarawaku i Sabahu odbędzie się referendum, zorganizowane i nadzorowane przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Chociaż misja ONZ miała rozpocząć się 22 sierpnia 1963 roku, Indonezja opóźniła jej początek do 26 sierpnia. Misja spodziewała się opublikowania raportu do 14 września 1963 roku[8].

Rząd malezyjski ogłosił 31 sierpnia 1963 roku niepodległość Malezji[9]. Podczas Konferencji Manilskiej rządy władze Indonezji i Filipin usiłowały nakłonić Malezyjczyków do przesunięcia tej daty do 15 września. Premier Malezji Tunku Abdul Rahman ogłosił więc powstanie Malezji 16 września 1963 roku[10]. Mimo to, dnia 31 sierpnia tego samego roku, niepodległość ogłosiły Sarawak i Sabah[11].

Na ustanowienie niepodległej Malezji, Indonezja zareagowała wydaleniem malezyjskiego ambasadora. 18 września uczestnicy zamieszek, zorganizowanych przez Komunistyczną Partię Indonezji spalili ambasadę brytyjską w Dżakarcie. Splądrowano również ambasadę Singapuru oraz domy singapurskich dyplomatów. W Malezji schwytano zaś dwóch funkcjonariuszy indonezyjskiego wywiadu, a tłumy splądrowały ambasadę Indonezji w Kuala Lumpur[12].

 

Intensyfikacja konfliktu

 

Przytoczone powyżej wydarzenia sprowokowały działania zbrojne oby stron. Indonezja rozpoczęła rajdy na terytorium północnego Borneo. Jako pierwsza zaatakowała 3. Dywizja Piechoty w sile 50 osób. Gurkhowie, pełniący służbę w armii brytyjskiej w Sarawaku i Sabahu raportowali, iż całkowita liczebność wojsk indonezyjskich na terenach malezyjskich we wrześniu 1963 roku to około 600 żołnierzy[13]. Ponadto, proklamowanie niepodległej Malezji w tym samym czasie oznaczało dyslokację wojsk malezyjskich na terenie Sarawaku i Sabahu[14]. Atak wojsk indonezyjskich na pozycje Malezji był działaniem umyślnym. Miało ono wywołać wrażenie, iż indonezyjski rząd, jak też prezydent Sukarno w polityce międzynarodowej lokują się na pozycjach antyimperialistycznych. Twierdzili oni, że armia indonezyjska nie bierze udziału w operacjach ofensywnych, a wszelkie działania zaczepne są inspirowane przez Komunistyczną Partię Indonezji. Sukarno nawoływał do zwołania konferencji pokojowej i zawieszenia broni. Rozmowy rozpoczęły się w Bangkoku w czasie, gdy działania militarne jeszcze trwały. Po pewnym czasie konferencja została przeniesiona do Tokio a w międzyczasie do Sarawaku przyjechali negocjatorzy z Tajlandii. Ujrzeli oni przyjaznych, dobrze wyposażonych i wyszkolonych żołnierzy indonezyjskich, wycofujących się na południe, za granicę, którą wcześniej przekroczyli w niewielkim stopniu[15].

Indonezyjski generał, Ahmad Yani, był zaniepokojony pogarszającą się wewnętrzną sytuacją Indonezji. Potajemnie skontaktował się on z malezyjskim rządem, celem uzgodnienia powolnego wygaszania wzajemnej indonezyjsko-malezyjskiej konfrontacji. Armia indonezyjska nie wytrzymywała już ustawicznego prowadzenia działań ofensywnych, jednocześnie nie chcąc być pokonana przez Malezję. Działania te nakierowane były również na zneutralizowanie działalności Komunistycznej Partii Indonezji. KPI była jednym z największych zwolenników konfrontacji, a widok pokonanej indonezyjskiej armii mógł zachęcić komunistów do wywołania rewolucji w Archipelagu Sundajskim[16].

Rozszerzenie konfliktu na półwysep Malajski

17 sierpnia 1964 roku indonezyjskie siły zbrojne rozpoczęły kampanię systematycznego naruszania malezyjskich wód terytorialnych i przestrzeni powietrznej. Były to działania skoordynowane. Ponadto zbiegły się w czasie z zainaugurowaniem przez prezydenta Sukarno „roku niebezpieczeństwa” podczas uroczystości z okazji indonezyjskiego Dnia Niepodległości. Tego dnia 100 indonezyjskich marynarzy, komandosów oraz 12 członków Komunistycznej Partii Indonezji przekroczyło łodzią desantową Cieśninę Malakka, lądując w malezyjskim mieście Pontian. Zostali oni zatrzymani przez siły zbrojne Wspólnoty Narodów i aresztowani. Zbiec udało się jedynie czterem Indonezyjczykom. 2 września z Dżakarty w kierunku Półwyspu Malajskiego wystartowały 3 samoloty transportowe Lockheed C-130 Hercules. Dwa z nich osiągnęły cel, dokonując zrzutu spadochroniarzy w okolicach miasta Labis w malezyjskim stanie Johore. Trzeci Hercules spadł i zatonął w Cieśninie Malakka, próbując uniknąć przechwycenia przez myśliwce Gloster Javelin w służbie RAF-u. Niestety, z powodu burzy nie udał się desant 96 indonezyjskich spadochroniarzy. Wylądowali oni w przeważającej części na terenie koszar 1. Pułku Piechoty Wspólnoty Narodów. Malezyjskie wojska specjalne zabiły 90 z 96 indonezyjskich spadochroniarzy, przy stratach własnych, wynoszących 2 osoby[17].

Ekspansja Indonezji na Półwysep Malajski wywołała kryzys w Cieśninie Malakka. Siły Wspólnoty Narodów przygotowane były do nalotów na Sumatrę w przypadku kontynuacji indonezyjskich działań zbrojnych przeciwko Malezji. Napięcie to osiągnęło swój szczyt w momencie wpłynięcia w Cieśninę Malakka brytyjskiego lotniskowca HMS Victorious i trzech eskadr niszczycieli. Po trzech tygodniach napięcia kryzys został zażegnany[18].  Pod koniec roku 1964 konflikt indonezyjsko-malezyjski znalazł się w impasie. Wywiad Wspólnoty Narodów donosił jednak o znacznym zgromadzeniu indonezyjskich sił zbrojnych w Kalimantanie, w okolicach miasta Kuching. Sugerowano możliwość eskalacji działań zbrojnych. Z powodu ciągłego grupowania w Indonezji licznych oddziałów wojska oraz przeniesienia się konfliktu na Półwysep Malajski, z początkiem roku 1965, Australia i Nowa Zelandia rozmieściły swe siły zbrojne na Borneo[19].

 

Operacja „Claret”

 

Operacja „Claret” była serią nalotów na Borneo, prowadzonych przez lotnictwo Wspólnoty Narodów od czerwca 1964 do początku 1966 roku. Naloty te prowadzone były przez siły specjalne – British Special Air Service, Australian Special Air Service Regiment oraz New Zealand Special Air Service. W działaniach zbrojnych Wspólnoty Narodów przeciwko Indonezji uczestniczyła też piechota. We wczesnych fazach kontrolowano jedynie granicę oraz większe skupiska ludności przed indonezyjskimi atakami. Jednak w czasie późniejszym podejmowano działania zaczepne, przekraczając granicę w misjach wywiadowczych oraz ścigając oddziały wojska indonezyjskiego. Organizowano też zasadzki[20].  Działania wywiadowcze miały na celu wykrywanie wojsk indonezyjskich, zmierzających w kierunku Sarawaku i Sabahu. Początkowo penetracja ograniczona była do 2700 metrów pasa przygranicznego. Została potem rozszerzona do 5500 metrów, następnie zaś do 9100 metrów. Były to działania prowadzone w ramach tzw. „obrony agresywnej”. Ich uczestnicy zobowiązani byli do zachowania ścisłej tajemnicy[21].

Ryc. 2. Pomnik w Ansip Ferry, Keningau (malezyjskie Borneo) poświęcony pamięci Królewskich Australijskich Inżynierów, którzy służyli w Sabah, budując w latach 1964 do 1966 drogę o długości 123,2 km między Keningau i Sapulut.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/88/Keningau_Sabah_Ansip-Ferry-Memorial_by-Abegnido-Chow_01.jpg

Operacja „Claret” przyczyniła się do uzyskania przewagi przez wojska Wspólnoty Narodów. Wojska indonezyjskie ponosiły znaczne straty i były utrzymywane w defensywie po swojej stronie granicy. Opinia publiczna Wielkiej Brytanii oficjalnie dowiedziała się o „Claret” w roku 1974, natomiast Australia i Nowa Zelandia oficjalnie potwierdziły udział w tej operacji dopiero w roku 1996[22].

Rozluźnienie napięć

 

W nocy, 30 września 1965 roku w Dżakarcie miała miejsce nieudana próba zamachu stanu. Sześciu indonezyjskich oficerów zostało zabitych. W wyniku zamieszania prezydent Ahmed Sukarno przekazał generałowi Suharto dowodzenie armią. Suharto objął również bezpośrednie dowództwo nad stacjonującymi w Dżakarcie oddziałami wojska. Winą za nieudany zamach stanu obarczono Komunistyczną Partię Indonezji, rozpoczynając jednocześnie aresztowania wśród członków i sympatyków KPI. W miarę stopniowego opanowywania władzy w Indonezji przez generała Suharto, słabła intensywność indonezyjskich działań zbrojnych w północnym Borneo oraz na Półwyspie Malajskim[23]. Konsolidacja władzy pozwoliła Suharto na obalenie prezydenta Sukarno w marcu 1967 roku.

    28 maja 1966 roku na konferencji w Bangkoku rządy Malezji i Indonezji ogłosiły, iż wzajemny konflikt został zakończony. 11 sierpnia podpisano traktat pokojowy, który ratyfikowano dwa dni później[24].

 

Skutki konfliktu

 

            Konfrontacja indonezyjsko-malezyjska trwała przez cztery lata. Po przejęciu władzy przez generała Suharto zaangażowanie Indonezji w konflikt zmniejszyło się. Pomimo podejmowania przez obie strony konfliktu operacji powietrznych i morskich, konfrontacja pozostawała przede wszystkim konfliktem lądowym. Ówczesny sekretarz stanu ds. obrony Wielkiej Brytanii, Denis Healey opisał zaangażowanie Wspólnoty Narodów w konfrontację jako „jedno z najbardziej wydajnych zastosowań wojska w historii świata”[25]. Commonwealth rozmieścił 17000 żołnierzy na Borneo, dalszych 10000 na Półwyspie Malajskim[26].

Ogólna liczba strat brytyjskich to 114 zabitych i 181 rannych.

Największe straty ponieśli Gurkhowie nepalscy w służbie brytyjskiej: 43 zabitych i 83 rannych. Straty wśród Brytyjczyków to 19 zabitych i 44 rannych. Jeśli chodzi o Australijczyków to zginęło ich 16 (w tym 7 w akcji) a 9 zostało rannych. Zginęło też 7 Nowozelandczyków a dalszych 7 zostało rannych lub kontuzjowanych[27].  Podczas trwania konfrontacji zginęło 36 cywilów, 53 zostało rannych a 4 schwytanych. Straty armii indonezyjskiej to 590 zabitych, 222 rannych i 771 schwytanych, bądź aresztowanych[28].

Armia Wspólnoty Narodów za udział w zmaganiach konfliktu o Borneo przyznała swym oddziałom szereg odznaczeń.

1. Królewska Marynarka wojenna – 7 odznaczeń.
2. Królewska Artyleria – 2 odznaczenia.
3. Gwardia Szkocka – 1 odznaczenie.
4. Royal Leicestershire Regiment – 2 odznaczenia.
5. Staffordshire Regiment – 1 odznaczenie.
6. Królewscy Fizylierzy z Northumberland – 2 odznaczenia.
7. Strzelcy Górscy z Sutherlandu – 2 odznaczenia.
8. Lekka Piechota z Durham – 2 odznaczenia.
9. Zielone Berety – 2 odznaczenia.
10. Oddziały Spadochronowe – 3 odznaczenia.
11. Lotnicze Wojska Pomocnicze – 1 odznaczenie.
12. Strzelcy Nepalscy (Gurkhowie) – 64 odznaczenia.
13. Królewska Artyleria Nowozelandzka – 1 odznaczenie.
14. Królewskie Oddziały Australijskie – 7 odznaczeń.

Łącznie po stronie Wspólnoty Narodów przyznano 97 odznaczeń.

Konfrontację indonezyjsko-malezyjską przypominają dzisiaj liczne pomniki, przede wszystkim w malezyjskiej części wyspy Borneo oraz w Singapurze. Po przejęciu władzy przez generała Suharto Indonezja zaprzestała prowadzenia „antyimperialistycznej” polityki zagranicznej, pozostając jednak aktywnym członkiem Ruchu Państw Niezaangażowanych.

Andrzej Połosak

Artykuł jest pokłosiem konferencji naukowej ,,Podzielone miasta, podzielone wyspy”, zorganizowanej we współpracy Uniwersytetu Łódzkiego i Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk

 

Bibliografia

Carver, Michael, Conventional Warfare in the Nuclear Age, Princeton University Press, Princeton 1986.

Coates, John , An Atlas of Australia’s Wars, Oxford University Press, Melbourne 2006.

Comboy, Ken, Kompassus. Inside Indonesia’s Special Forces, Equinox Publishing, Jakarta 2003.

Crouch, Harold, The Army and Politics in Indonesia, Equinox Publishing, Sheffield 2007.

Easter, David, Britain and the Confrontation with Indonesia 1960-1966, London 2004.

Edwards, Peter , Crises and Commitments. The Politics and Diplomacy in Australia’s Involvement in Southeast Asian Conflicts 1948-1965. The Official History of Australia’s Involvement in Southeast Asian Conflicts 1948-1975, Volume One, St. Leonards, Allen and Unwin, Sydney 1992.

Gregorian, Raffi, CLARET Operations and Confrontation 1964-1966, University of New Brunswick 1991.

Horner, David, SAS: Phantoms of War. A History of the Australian Special Air Service, St. Leonards, Allen and Unwin, New South Wales 2002.

Mackie, James Austin Copland, Konfrontasi: The Indonesia-Malaysia Dispute 1963-1966, Oxford University Press, Kuala Lumpur 1974.

Majid, Harun Abdul, Rebellion in Brunei. The 1962 Revolt, Imperialism, Confrontation and Oil, London 2007.

Omar, Tun Hanif, Merdeka and Malaysia Day, „The Star” 2007, 8.04.

Pimlott, John, British MIlitary Operations 1945-1985, London 1984.

Pocock, Tom, Fighting General – The Public and Private Campaigns of General Sir Walter Walker, Collins, London 1973.

Pugsley, Christopher, From Emergency to Confrontation: The New Zealand Armed Forces in Malaya and Borneo 1949-1966, Oxford University Press, South Melbourne, Victoria 2003.

[1] Dokładna nazwa tego wydarzenia to Konferencja Afro-Azjatycka ..

[2] Ken Comboy, Kompassus. Inside Indonesia’s Special Forces, Equinox Publishing, Jakarta 2003, s. 93-95.

[3] Tamże.

[4] David Easter, Britain and the Confrontation with Indonesia 1960-1966, London 2004, s. 46.

[5] Tamże.

[6] Tom Pocock, Fighting General – The Public and Private Campaigns of General Sir Walter Walker, Collins, London 1973, s. 113.

[7] Tamże, s. 153.

[8] Tun Hanif Omar, Merdeka and Malaysia Day, „The Star” 2007, 8.04.

[9] Dlatego też 31 sierpnia jest w Malezji obchodzony jako Dzień Niepodległości.

[10] James Austin Copland Mackie, Konfrontasi: The Indonesia-Malaysia Dispute 1963-1966, Oxford University Press, Kuala Lumpur 1974, s. 152.

[11] T.H. Omar, Merdeka…

[12] T. Pocock, Fighting General …, s. 150.

[13] Tamże, s. 151

[14] Harun Abdul Majid, Rebellion in Brunei. The 1962 Revolt, Imperialism, Confrontation and Oil, London 2007.

[15] T. Pocock, Fighting General …, s. 162

[16] Harold Crouch, The Army and Politics in Indonesia, Equinox Publishing, Sheffield 2007.

[17] K. Comboy, Kompassus. Inside …, s. 161

[18] Peter Edwards, Crises and Commitments. The Politics and Diplomacy in Australia’s Involvement in Southeast Asian Conflicts 1948-1965. The Official History of Australia’s Involvement in Southeast Asian Conflicts 1948-1975, Volume One, St. Leonards, Allen and Unwin, Sydney 1992, s.

[19] Raffi Gregorian, CLARET Operations and Confrontation 1964-1966, University of New Brunswick 1991, s. 165.

[20] Christopher Pugsley, From Emergency to Confrontation: The New Zealand Armed Forcesin Malaya and Borneo 1949-1966, Oxford University Press, South Melbourne, Victoria 2003, s. 255

[21] David Horner, SAS: Phantoms of War. A History of the Australian Special Air Service, St. Leonards, Allen and Unwin, New South Wales 2002, s.83-84.

[22] John Coates, An Atlas of Australia’s Wars, Oxford University Press, Melbourne 2006, s. 333.

[23] T. Pocock, Fighting General …, s. 159-160.

[24] Michael Carver, Conventional Warfare in the Nuclear Age, Princeton University Press, Princeton 1986.

[25] John Pimlott, British MIlitary Operations 1945-1985, London 1984.

[26] M. Carver, Conventional Warfare …, s. 272.

[27] Tamże.

[28] Tamże.