Jak zapewne pamiętają moi Czytelnicy, postanowiłem w moim cyklu osobno przedstawić filozofów, którzy ograniczali doświadczenie do zmysłów (sensualistów) i tych, którzy rozumieli je szerzej (empirystów). Wiem, oczywiście, że jest to podział kontrowersyjny. Dzisiaj zajmiemy się empiryzmem.
Początki empiryzmu sięgają (oczywiście przy założeniu, że nie zaliczmy do empiryzmu antycznego sensualizmu) średniowiecznych uczonych z Oksfordu. Najwybitniejszym z nich był Robert Bacon (ok. 1210 – ok. 1294). Zdaniem Bacona wiedzę zdobywamy za pomocą argumentacji lub doświadczenia. Jednak argumentacja nigdy nie pozbawia nas całkowicie niepewności, żeby być o czymś w pełni przekonanym, trzeba tego doświadczyć osobiście. Doświadczenie miało dla naszego filozofa trzy stopnie. Pierwszy to poznanie zmysłowe. Sam prowadził badanie i próbował swoje wnioski wykorzystać praktycznie. Niektóre jego pomysły (chociażby wozu, który sam jedzie) były naprawdę interesujące. Jednak dwa późniejsze szczeble są już nieco zaskakujące, gdyż mają mało wspólnego z typowym rozumieniem słowa doświadczenie. Drugi to doświadczenie mistyczne, kiedy przy pomocy Boga poznajemy prawdę. Trzecie było praobjawienie, które zostało objawione prorokom żydowskim. W prawdzie naród żydowski zatracił tę wiedzę, lecz część informacji przetrwała u filozofów greckich. Bacon był autorem pseudohistorycznej pracy udowadniającej, że Grecy byli spadkobiercami Żydów. Teraz możemy odzyskać tę prawdę na nowo za pomocą doświadczenia. Granica między doświadczeniem a objawianiem była u Bacona płytka.
Co ciekawe, najwybitniejszy renesansowy empirysta był również Anglikiem i również miał na nazwisko Bacon. Mowa oczywiście o Franciszku Baconie (1561-1626). Uczył on, że nauka ma cel praktyczny, ma nam pomóc zapanować nad siłami przyrody. Wiedzę zdobywamy dzięki zmysłowym obserwacjom, jednak nie wystarczy zobaczyć, trzeba jaszcze to przemyśleć. I tutaj mamy właśnie styczność z indukcją. Na podstawie pojedynczych obserwacji dochodzimy do prawd ogólnych. Nie był to racjonalizm, gdyż umysł miał być tylko pomocą do poznania zmysłowego.
Jednak złotym okresem empiryzmu było Oświecenie. I tutaj trzeba koniecznie wspomnieć o Johnie Locke (1632-1704). Był on Empirystą, ale innego typu niż obydwaj Baconowie, oni twierdzili, że nasza wiedza jest prawdziwa o ile pochodzi z doświadczenia. On zaś, że wiedza bez względu na to czy jest prawdziwa czy nie zawsze pochodzi z doświadczenia, innej nie ma. A więc doświadczenie było nie najlepszą, lecz jedyną metodą. Nasz umysł bez doświadczenia byłby pustą, niezapisaną tablicą. J. Locke odrzucał platoński natywizm głoszący, że mamy jakieś wrodzone idee. W prawdzie dopuszczał on istnienie idei, lecz powstałych na wskutek doświadczenia. J. Locke nie odrzucał wprawdzie refleksji w poznaniu, ale rozumiał ją jako refleksję nad doświadczeniem.
Innym ważnym oświeceniowcem empirystą był David Hume (1711-1776). Punkt wyjścia u Hume’a był ten sam, co u Locke’a, rodzimy się bez jakiejkolwiek wiedzy i później na podstawie doświadczenia wiedzę zdobywamy. Zaczyna się od samych wrażeń a kończy się na stworzonych przez nas ideach. Mamy więc abstrakcyjną wiedzę o ideach i konkretną wiedzę o faktach. Nie warto jednak wyciągać z tego wniosku o przyszłych faktach. Zdanie, że słońce codziennie dotychczas wstawało, nie implikuje, że wstanie znowu. Stosunek Hume’a do naszej wiedzy był więc dość krytyczny.
Empiryzm był też silnym nurtem w pozytywizmie. I w tym właśnie miejscu należy wspomnieć o Johannie Stuarcie Millu (1806-1873). Uważał on, że skoro doświadczenie dotyczy rzeczy jednostkowych to niemożliwe jest utrzymanie dedukcji na bazie empiryzmu. Proponował w zamian logikę indukcyjną. Jest ona oczywistością, gdyż wszelkie sądy ogólne są pochodną sądów szczegółowych. Pogląd J. S. Milla był nowożytną rewolucją logiczną. Bronił zasady przyczynowości, którą uważał za jak najbardziej zgodną z empiryzmem, gdyż o ciągu przyczynowo-skutkowym wiemy z doświadczenia.
Man nadzieję, że podałem najistotniejsze informacje o najważniejszych empirystach.
Marek Adam Grabowski
