Tekst stanowi wprowadzenie do pracy doktorskiej pt. Finansyzacja przedsiębiorstwa jako czynnik jego alienacji od sfery realnej, obronionej na SGH w 2016 r. Pełna wersja pracy dostępna jest tutaj: https://akademiasporufinansowego.pl/images/pdf/autoreferat-finansyzacja.pdf.

Upadek systemu z Bretton Woods (1971 r.) i szok naftowy (1973 r.) zakończyły powojenny złoty okres kapitalizmu wprowadzając gospodarkę USA w stan stagflacji (1974-1975). Odpowiedzią polityczną na to zdarzenie była ekonomia podażowa (ang. reganomics). Wskutek deregulacyjnych decyzji R. Reagana i M. Thatcher zasady organizujące życie społeczno-gospodarcze uległy głębokim przemianom. Rozpoczął się 30-letni okres euforii finansowej zakończonej wejściem w charakterystyczne dla gospodarki rynkowej cykliczne zjawisko finansyzacji¹. Termin finansyzacja jest spolszczeniem angielskiego wyrazu financialization². W literaturze spotyka się także inne określenia tego fenomenu jak finansjalizacja, finansjeryzacja, giełdyzacja lub ufinansowienie gospodarki³.

Według G. Epsteina: „Finansyzacja to wzrost znaczenia rynków finansowych, motywów finansowych, instytucji finansowych oraz elit finansowych w funkcjonowaniu gospodarki i regulujących ją instytucji, zarówno na poziomie narodowym, jak i międzynarodowym”⁴. Zjawisko to ma swoje korzenie w metamorfozie systemu gospodarczego cywilizacji zachodniej – przejściu od kapitalizmu menedżerskiego do kapitalizmu finansowego⁵.

J. C. Bogle, twórca i prezes funduszy Vanguard, użył do zdefiniowania współczesnego systemu gospodarczego nazwy „kapitalizm menedżerów pieniądza”⁶. Powstanie takiego systemu gospodarczego trafnie przewidział wcześniej H. Minsky⁷. System ten cechuje się przesunięciem władzy decydowania o kierunku przepływu strumieniu inwestycji do sfery realnej od menedżerów podmiotów gospodarczych do rynków finansowych.

Wskutek pojawienia się w teorii zarządzania doktryny wartości dla akcjonariusza, o kierunkach przepływu dominującej części strumieni globalnych inwestycji i sposobach ich wykorzystania, decydują nie tylko dyrektorzy wykonawczy potężnych spółek akcyjnych (ang. CEO, chief executive officer) ale także zarządzający największymi portfelami aktywów (ang. asset managers)⁸.

Cechą charakterystyczną kapitalizmu finansowego są wzmacniające jego działanie głębokie zmiany kulturowe⁹. Gordon Gekko bohater filmu Oliviera Stone’a „Wall Street” zmienił społeczną percepcję zysku ze spekulacji giełdowych¹⁰. Inwestor giełdowy uległ przeobrażeniu w postać pozytywną. Kod kulturowy „chciwość jest dobra” (ang. greed is good) został trwale osadzony w kulturze masowej. Społeczeństwo zbudowane na bazie rynku stało się obowiązującą doktryną ideologiczną, która w postaci Konsensusu Waszyngtońskiego została rozpowszechniona w większości gospodarek rozwiniętych. Instytucje zwane think-tankami (ang. think-tanks) rozpowszechniły ideę globalizacji i deregulacji¹¹.

Jak stwierdza P. H. Dembinski: „Ekonomia i rynek stały się sednem społeczeństwa, a finanse sednem ekonomii”¹². W dążeniu do maksymalizacji zysku większość procesów społecznych uległa procesowi komodytyzacji i została poddana logice pieniądza. W towar zostały przekształcone m.in. takie procesy jak: publiczne media, usługi komunalne, edukacja, służba zdrowia, świadczenia emerytalne, armia, więziennictwo. Rynki finansowe i agencje ratingowe wywierają silny wpływ na politykę rządów. Istnienie dogmatu konieczności powiększania zakresu wolności gospodarczej (obszaru, w którym można realizować zysk) konsekwentnie usuwa bariery regulacyjne stabilizujące tkankę społeczną. Kultura chciwości, prowadząca do pogoni za zyskiem, nierzadko w oderwaniu od podstawowych norm etycznych i moralnych, staje się widoczna w życiu społecznym¹³. Rola rozumu została zredukowana w obliczu wszechwładnej logiki pieniądza rządzącego.

Logika finansowa zdominowała także sposób myślenia menedżerów największych przedsiębiorstw – publicznych spółek akcyjnych. Zarówno same spółki, jaki i toczące się wokół nich procesy koordynacji zostały utowarowione – poddane rządom pieniądza. W macierzy instytucji prawnych systemu gospodarczego osadzono bodźce nagradzające menedżerów za poddanie się hegemonii doktryny maksymalizacji wartości dla akcjonariusza. Logika finansowa została wzmocniona skutkami globalizacji i digitalizacji gospodarki: wzrostem natężenia konkurencji, outsourcingiem niekrytycznych procesów do krajów o niskich kosztach pracy – wyzbywaniem się działalności, które unieruchamiają i obciążają ryzykiem kapitały własne¹⁴.

Według P. H. Dembinskiego to właśnie globalne spółki giełdowe – transnarodowe korporacje są najsilniejszym kanałem transmisji finansowej logiki myślenia na otoczenie społeczno-gospodarcze¹⁵. Ze względu na posiadaną władzę gospodarczą i uprzywilejowanie systemowe podmioty te wpływają na decyzje polityczne rządów i modelują relacje społeczno-ekonomiczne. Przez ostatnie 30 lat owe spółki systematycznie zwiększały swój geograficzny zasięg działania przez konsolidację rynku, w ramach międzynarodowych inwestycji bezpośrednich typu greenfield, oraz fuzji i przejęć (ang. mergers and acquisitions, M&A). Największe globalne korporacje stały się kontrolującymi kluczowe procesy bankami inwestycyjnymi zarządzającymi grupami kapitałowymi, w skład których wchodzą spółki operacyjne działające na większości rozwijających się rynków świata.

Według danych Federacji Giełd Papierów Wartościowych na koniec grudnia 2014 r. na światowych rynkach notowanych było 44.516 spółek akcyjnych – ich łączna kapitalizacja stanowiła 63,5 biliona US$, co stanowiło 82% globalnego PKB¹⁶. Ich wpływ na przestrzeń ekonomiczną (m.in. kooperantów) jest ogromny – szacuje się, że mogą one odpowiadać za 2/3 światowego handlu oraz mieć podobny udział w inwestycjach bezpośrednich¹⁷.

Wzrost znaczenia tych spółek współwystępuje ze wzrostem znaczenia inwestorów instytucjonalnych. Ostatnie 30 lat to dynamiczny przyrost wartości globalnych aktywów, będących przedmiotem zarządzania (ang. assets under management, AuM). Na koniec 2014 r. wartość AuM wyniosła 63,9 biliona US$¹⁸. Źródłami przyrostu wartości tych aktywów był bezprecedensowy wzrost globalnego zadłużenia¹⁹, masowe prywatyzacje przedsiębiorstw państwowych połączone z wprowadzaniem ich akcji do obrotu na giełdach papierów wartościowych, komercjalizacja systemów emerytalnych oraz spadająca skłonność gospodarstw domowych do indywidualnych inwestycji. Według Credit Suisse na koniec czerwca 2014 r. wartość globalnego bogactwa gospodarstw domowych przekroczyła o 20% wartość sprzed kryzysu i wyniosła 263 biliony US$²⁰. Thomas Piketty w badaniach potwierdził, że w okresie 1970-2010 wskaźnik wartości majątku prywatnego do PKB osiągnął rekordowe wartości²¹.

Wskutek eliminacji instytucji rozdzielenia własności akcji od kontroli nad spółkami giełdowymi, podmioty profesjonalnie zarządzające oszczędnościami gospodarstw domowych stały się ich kluczowymi interesariuszami i przez to zyskały znaczący wpływ na globalną gospodarkę. Status spółki giełdowej umożliwia potencjalny dostęp do środków finansowych na realizację nowych projektów inwestycyjnych, jednak jest okupiony koniecznością dostosowania się do systemu norm i wartości obowiązujących na rynku kapitałowym. Współczesne rynki kapitałowe przestają być wyłącznie biernymi pośrednikami w przepływie kapitału, ale przez aktywizm inwestorski silnie wpływają na finansowane przez siebie podmioty gospodarcze.

Każdy zarząd spółki publicznej musi konsekwentnie budować swój wizerunek na rynku kapitałowym oraz dostarczać wyniki finansowe ustalane na rynku oczekiwań (tzw. konsensusy prognoz). Oznacza to dodatkowe obowiązki menedżerów – m.in. zarządzanie wynikami finansowymi publikowanymi w raportach kwartalnych, tak aby dostosować się do prognoz, organizowanie regularnych spotkań z analitykami funduszy inwestycyjnych i nieustające tworzenie jak najlepiej dostosowanej do aktualnych oczekiwań inwestorów strategii przyszłego rozwoju.

Przyszłe plany spółki są podstawą tworzącego wzrost cen jej akcji wizerunku marketingowego (ang. equity story). Najlepszymi stymulatorami wzrostu ceny rynkowej akcji są takie zdarzenia jak: transakcja przejęcia innego podmiotu gospodarczego (ang. M&A), skup akcji własnych, redukcja kosztów (np. przez zmniejszenie zatrudnienia) lub decyzja o przeniesieniu produkcji do krajów o niskich kosztach pracy. Spółka musi stale podtrzymywać zainteresowanie inwestorów, aby budować ich pozytywne oczekiwania odnośnie jej przyszłości.

Kluczowym elementem oceny spółki na rynku kapitałowym, w anglosaskim modelu nadzoru korporacyjnego, jest zasada dostarczania inwestorom maksymalizacji stopy zwrotu na zainwestowanym kapitale (ang. return on equity – ROE). Doradcy finansowi wyprodukowali w tej dziedzinie wiele innych metryk – m.in. EPS (ang. earnings per share – EPS).²² Najlepiej, jeśli wskaźniki wyróżniają się na tle konkurencji i stale rosną w czasie.

Z zasady menedżerowie największych spółek są wynagradzani za przyrost rynkowej wyceny spółki tzw. opcjami menedżerskimi, co powoduje powiązanie ich interesu osobistego z interesem akcjonariuszy oraz inwestorów finansowych. Spółki nieakceptujące norm świata finansów nie zdobywają zaufania inwestorów i w skrajnych przypadkach, po długotrwałym spadku cen akcji, stają się przedmiotem wrogiego przejęcia (ang. hostile take-over). Najwyższa kadra menedżerska takiej spółki z reguły traci wówczas pracę i naraża swoją reputację.

Jak pokazuje historia gospodarcza świata i współczesność, obiecujący inwestorom zyski, genialny wynalazek spółki akcyjnej, oprócz niekwestionowanej zdolności do koncentracji kapitału i rozproszenia ryzyka, często też staje się źródłem nadużyć i kryzysów gospodarczych. W przeszłości zbiorowa iluzja możliwości osiągania nieograniczonego wzrostu cen akcji prowadziła do tworzenia i pękania wielu baniek spekulacyjnych, a w efekcie potężnych strat akcjonariuszy (m.in. Kampania Mórz Południowych – 1720 r., Kampania Missisipi – 1721 r., Mania Kolejowa – 1840 r., Kryzys – 1929 r., bańka internetowa – 2000 r.).

Lista współczesnych skandali korporacyjnych nie jest także krótsza (m.in. Enron, Arthur Andersen, Worldcom, Parmalat, Bear Stearns, Lehman Brothers, AIG)²³. Dążenie do maksymalizacji zysku w sektorze finansowym było jedną z kluczowych przyczyn pęknięcia w 2008 r. bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości w USA i wybuchu ostatniego kryzysu, którego skala bywa porównywalna z wielkim kryzysem z 1929 r.²⁴ Skala akcji ratunkowej, przeprowadzanej przez czołowe banki centralne na koszt podatników, była ogromna. Stopy procentowe zostały obniżone do zerowego poziomu, a operacje interwencyjnego skupu aktywów trwają do chwili obecnej.

Współczesne wydarzenia pokazują, że można zaryzykować postawienie tezy o istnieniu zjawiska oderwania się (alienacji) przedmiotu działalności publicznych spółek akcyjnych, od historycznego sensu i celu ich uformowania – akumulacji kapitału, połączonego z rozproszeniem ryzyka, w związku z finansowaniem istotnych zadań publiczno-prywatnych. Powyższą tezę uprawdopodabnia fakt, że w latach 2004 – 2013, 454 spółki akcyjne z indeksu S&P 500 wydały na transakcje oderwane od sfery realnej – skupy akcji własnych – kwotę 3,4 trylionów US$, stanowiącą średnio 51% osiągniętych zysków netto²⁵. W samym 2008 r. owe spółki wydały na transakcje tego typu 108% zysków netto²⁶. Z drugiej strony widoczny jest spadek inwestycji tych podmiotów w sferę realną.

Ze względu na potencjalnie poważne społecznie konsekwencje tego zjawiska, autor postanowił w sposób naukowy potwierdzić bądź wykluczyć jego istnienie. Ogólnym celem badawczym niniejszej dysertacji będzie zbadanie wpływu finansyzacji spółki akcyjnej na alienację przedmiotu jej działalności od sfery realnej. W ten sposób badania SGH, dotyczące alienacji rynków kapitałowych, zostaną uzupełnione o czynnik finansyzacji giełdowej spółki akcyjnej²⁷²⁸. W trakcie analizy literaturowej zostanie podjęta próba odnalezienia odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

1. Jakie są przejawy zjawiska finansyzacji działalności spółki akcyjnej?
2. Jakie są przejawy zjawiska alienacji działalności spółki akcyjnej od sfery realnej?
3. Czy zjawisko finansyzacji działalności spółki akcyjnej jest przyczyną oderwania przedmiotu jej działalności od sfery realnej?
4. Czy alienacja spółki akcyjnej może mieć związek z historycznym problemem celu jej działalności, który spowodował wyodrębnienie się trzech podstawowych systemów nadzoru korporacyjnego?
5. Czy poziom alienacji spółki akcyjnej od sfery realnej różni się w głównych systemach nadzoru korporacyjnego?

Szczegółowym celem badawczym pracy będzie pomiar różnic w poziomie alienacji spółki akcyjnej dla systemów nadzoru korporacyjnego w: USA, Niemczech i Japonii. Pomimo zjawiska globalizacji, w gospodarkach tych, w okresie ostatnich 20 lat, występowały specyficzne schematy kulturowe i rozwiązania instytucjonalne, odnoszące się do stosunków przemysłowych i finansowania gospodarki. Na podstawie analizy danych statystycznych, dotyczących tych trzech gospodarek, autor podejmie próbę skwantyfikowania różnic w poziomie alienacji w lokalnych systemach nadzoru korporacyjnego. W trakcie tego badania zostaną zweryfikowane następujące hipotezy:

Hipoteza robocza:

(H1): „Poziom alienacji giełdowej spółki akcyjnej od krajowej sfery realnej w anglosaskim systemie nadzoru korporacyjnego jest wyższy niż w systemie niemieckim i japońskim.”

Pozytywne zweryfikowanie H1 potwierdzi tezę główną niniejszej pracy.

Teza główna:

„W anglosaskim systemie nadzoru korporacyjnego finansyzacja giełdowej spółki akcyjnej jest czynnikiem alienującym przedmiot jej działalności od krajowej sfery realnej gospodarki.”

Opisanemu powyżej celowi został przyporządkowany układ niniejszej pracy. W Rozdziale I autor dokona historycznej analizy ewolucji instytucji spółki akcyjnej, jako formy prowadzenia działalności gospodarczej, oraz jej współdziałania z rynkiem kapitałowym. Jakakolwiek dyskusja o alienacji tej formy prowadzenia działalności gospodarczej wymaga zdefiniowania nadrzędnego sensu i celu jej uformowania przez cywilizację. Następnie zostanie przeprowadzona analiza literatury światowej, mająca na celu uchwycenie istoty finansyzacji tej formy przedsiębiorstwa. W tym rozdziale autor zbuduje także własną definicję zjawiska finansyzacji giełdowej spółki akcyjnej i opisze jego przejawy.

W Rozdziale II zostanie zdefiniowany sens i istota słowa alienacja w dyscyplinie nauk ekonomicznych. Następnie zostaną opisane te zjawiska, związane z funkcjonowaniem spółki giełdowej, które mogą być zinterpretowane, jako przejaw alienacji jej działalności od sfery realnej. W tej części pracy zostanie przeprowadzona analiza, czy nie zachodzą procesy alienacyjne na rynku kapitałowym. Rynkowi temu zostało nadane prawo do sterowania spółkami akcyjnymi, a w efekcie zarządzania kierunkiem przepływu strumieni pieniężnych w gospodarce, więc jest konieczne przyjrzenie się, czy w tym obszarze sfery finansowej nie dochodzi do nieprawidłowości.

W Rozdziale III zostanie przedstawiony historyczny dorobek koncepcji korporatyzmu (społeczeństwa jako organizmu biologicznego) oraz teoria Variety of Capitalism, zarysowująca różnice instytucjonalne trzech modeli kapitalizmu występujących w USA, Niemczech i Japonii. Wymienione kraje są zwykle używane do badań porównawczych, ze względu na występujące tam historyczne różnice w modelach nadzoru korporacyjnego i funkcjach rynku kapitałowego w gospodarce.

W tej części pracy autor również zarysuje proces konwergencji głównych modeli corporate governance, jako efekt internacjonalizacji działalności gospodarczej i globalizacji przepływów kapitałowych. Na zakończenie zostanie dokonana szczegółowa analiza konsekwencji finansowania gospodarki przez globalne rynki kapitałowe, ze szczególnym uwzględnieniem ryzyka.

W Rozdziale IV autor przedstawi model konceptualny i ekonometryczny zjawiska, a następnie przeprowadzi procedurę badawczą za lata 1990-2010, w celu statystycznego stwierdzenia występowania zjawiska alienacji działalności spółek publicznych od sfery realnej, w trzech wspomnianych wyżej gospodarkach. W Niemczech i Japonii, pomimo zjawiska migracji metod zarządzania w kierunku modelu anglosaskiego, nadal występują pewne różnice instytucjonalne i kulturowe. Badanie umożliwi osiągnięcie celu dysertacji, przez dodatkowe statystyczne zweryfikowanie tezy o ewentualnym wpływie finansyzacji spółki publicznej na oderwanie się przedmiotu jej działalności od sfery realnej.

Zasadnicze syntetyczne wnioski zostaną przedstawione w Zakończeniu. Niniejsza praca będzie miała charakter interdyscyplinarny. Hipoteza robocza i teza główna sytuują dysertację w nurcie nauk o zarządzaniu. Dla polepszenia wnioskowania i uchwycenie jądra problemu do pracy włączono także istniejący dorobek innych dyscyplin – finansów i ekonomii. Na decyzje menedżerów o alokacji zasobów dostępnych przedsiębiorstwu decydują aktualnie obowiązujące paradygmaty finansowe. Pomimo faktu, że autor będzie koncentrował się na nie-finansowych spółkach akcyjnych, to niezbędne jest wskazanie skutków oddziaływania struktury sektora finansowego na zarządzanie tymi podmiotami. Nie jest możliwe zrozumienie mechanizmów zarządzania w spółkach akcyjnych bez uwzględnienia bodźców płynących ze sfery finansowej. Rynek kapitałowy to obszar styku pomiędzy przedsiębiorstwami sfery finansowej i realnej, gdzie najlepiej widoczne są skutki osłabienia rozdziału własności akcji od kontroli nad spółką akcyjną.

Konstrukcja pracy i zastosowana metoda badawcza to próba zdiagnozowania i wyjaśnienia bodźców odpowiedzialnych za postawiony problem badawczy. Punktem centralnym analizy jest amerykański system gospodarczy, który zainicjował proces globalizacji gospodarczej świata. Przykład USA charakteryzuje się także najwyższym stadium rozwoju finansowania gospodarki za pośrednictwem rynków kapitałowych. Jest to szczególnie ważne z punktu widzenia obserwowalności problemów związanych z tym systemem oraz dostępności badań i danych statystycznych.

Niniejsza dysertacja jest oparta, nie tylko na dostępnej literaturze przedmiotu, ale także na doświadczeniach praktycznych i przemyśleniach autora zdobytych w trakcie kilkunastoletniej pracy na rynku kapitałowym. Autor uzupełnił doświadczenie zawodowe jako ekspert w dziedzinie emisji akcji w jednym z największych banków inwestycyjnych świata. Dzięki pracy zawodowej możliwy był bezpośredni wgląd w specyficzne praktyczne problemy sterowania gospodarką za pośrednictwem spółek akcyjnych i skonfrontowanie teorii z praktyką.

Pomimo, że celem niniejszej dysertacji jest pogłębienie zrozumienia naukowego zjawiska finansyzacji giełdowej spółki akcyjnej, to jej wyniki nie rozwieją wątpliwości dotyczących problemu alienacji działalności spółki akcyjnej od sfery realnej, ze względu na kluczowy problem polityczny współczesnego świata – problem sensu i celu uformowania tych systemowo uprzywilejowanych podmiotów gospodarczych. Jak pokazuje historia, rozumienie tej kwestii zmienia się wraz z upływem czasu i okolicznościami. Konieczne są więc dalsze badania dotyczące tej tematyki, uwzględniające różne punkty widzenia.

Dr Stanisław Adamczyk

Dziękujemy za zainteresowanie „Nowoczesną Myślą Narodową”. Liczymy na wsparcie informacyjne: Państwa komentarze i polemikę z naszymi tekstami oraz nadsyłanie własnych artykułów. Można również wpierać nas materialnie.

Dane do przelewów:

Instytut Badawczy Pro Vita BonaBGŻ BNP PARIBAS, Warszawa

Nr konta: 79160014621841495000000001

Dane do przelewów zagranicznych:

PL79160014621841495000000001

SWIFT: PPABPLPK

1 A. Vercelli, Financialisation in a Long-Run Perspective, „International Journal of Political Economy” 2013, t. 42, nr 4, s. 19-46.

2 W języku angielskim wyrazy kończące się przyrostkiem ization oznaczają proces, który charakteryzuje się wzrostem znaczenia rzeczy znajdującej się w pierwszym członie wyrazu, w naszym przypadku finansów – przyp. aut.

3 M. Ratajczak, Finansyzacja gospodarki, „Ekonomista” 2012, nr 3, s. 282.

4 G. Epstein, Financialization, Rentier Interests, and Central Bank Policy, University of Massachusetts 2001, s. 1.

5 M. Rosińska-Bukowska, Rola korporacji transnarodowych w procesach globalizacji, Dom Wydawniczy Duet, 2009.

6 J.C. Bogle, Dość. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu i życia, Warszawa 2009, s. 68.

7 L.R. Wray, Minsky’s Money Manager Capitalism and the Global Financial Crisis, Levy Economics Institute of Bard College, Working Paper No. 661, 2011, s. 1-18.

8 D. Woodley, Globalization and Capitalist Geopolitics. Sovereignty and State Power in a Multipolar World, Routlegde 2015.

9 M. Haiven, Cultures of Financialization: Fictious Capital in Popular Culture and Every Day Life, Palgrave Macmillan 2014.

10 Ocena moralna krótkoterminowych spekulacji na rynku akcji od dawna stanowi przedmiot kontrowersji. Współcześnie taka działalność jest społecznie akceptowana, jednak w przeszłości spekulacyjne dążenie do zysku często potępiano. Zarówno Abraham Lincoln, jak i Włodzimierz Lenin uważali, że spekulanci powinni być rozstrzelani. Bardzo zdecydowanie przeciwko spekulantom wypowiadał się Theodore Roosevelt. Źródło: A. Zawojska, Spekulacja jako forma aktywności ekonomicznej – aspekty moralne i etyczne, „Zeszyty Naukowe SGGW” 2010, nr 83, s. 90.

11 T.T. Kaczmarek, Kto kieruje globalizacją? Think-tanki – kuźnie nowych idei, Warszawa 2011, s. 49-114.

12 P.H. Dembinski, Finanse po zawale. Od euforii finansowej do gospodarczego ładu, Warszawa 2011, s. 30-35.

13 S. Adamczyk, Społeczna odpowiedzialność sektora bankowego z perspektywy kredytów w CHF udzielanych w latach 2004-2008, [w:] J. Szostak (red.), Paradygmat finansowy w obliczu współczesnej ekonomii, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu” 2014, t. 54, nr 3, s. 183-207

14 Skrajnym przykładem outsourcingu w działalności gospodarczej jest franszyza – przyp. aut.

15 P.H. Dembinski (2011), op. cit., s. 135

16 Obliczenia własne na podstawie danych World Federation of Stock Exchanges i World Bank.

17 P.H. Dembinski (2011), op.cit., s. 139.

18 PwC, Asset Management 2020. A Brave New World, s. 7.

19 Pieniądz cyrkulujący w gospodarkach rozwiniętych jest pieniądzem kredytowym wykazującym cechy długu. Narastanie długu u jednych aktorów ekonomicznych powoduje wzrost nadwyżek pieniężnych u innych. Zjawiskiem związanym z narastaniem AuM jest spadająca od 30 lat stopa zwrotu w gospodarce – przyp. aut.

20 Global Wealth Report 2014, Credit Suisse, s. 4.

21 T. Piketty, Capital in the Twenty – First Century, The Belknap Press of Harvard University Press, 2014, s. 183-186.

22 J. Freud, Shareholder Value and Financialization: Consultancy Promises, Management Moves, „Economy and Society” 2010, t. 29, nr 1, s. 83.

23 W 2015 r. amerykańska Agencja Ochrony Środowiska odkryła, że Volkswagen AG na masową skalę fałszował wyniki emisji spalin – przyp. aut.

24 S. Adamczyk, Konsekwencje społeczne neoliberalnego modelu sektora finansowego, „Pieniądze i Więź” 2012, nr 4, s. 33.

25 W. Lazonick, Stock Buybacks: From retain-and-reinvest to downsize-and-distribute, Center For Effective Public Management at Brookings 2015, s. 2.

26 W. Lazonick, From Innovation to Financialization: How Shareholder Value Ideology is Destroying the US Economy, [w:] M.H. Wolfson, G.A. Epstein (red.), The Handbook of the Political Economy of Financial Crises, Oxford University Press 2013, s. 491-511.

27 S. Miklaszewicz, K. Sum, A. Waszkiewicz, Alienacja rynków finansowych a perspektywy gospodarki światowej, Warszawa 2013.

28 J. Borowski, D. Tymoczko, W. Wojciechowski, Alienacja rynków finansowych a globalny kryzys finansowy, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2012.

Kod kulturowy „chciwość jest dobra” został trwale osadzony w kulturze masowej.

---