Zakończona 11 listopada 1918 roku I wojna światowa była polityczną i militarną klęską Autro-Węgier. Duży i silny organizm polityczny rozpadł się na szereg mniejszych, samodzielnych i niezależnych państw. Można tu wymienić Austrię, Węgry, Czechosłowację oraz Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Część terytorium dawnego państwa została wcielona do innych państw np. Galicja do Polski, południowy Tyrol i Triest do Italii, Siedmiogród do Rumunii.10 września 1919 r. w miejscowości Saint-Germain-en-Laye państwa Ententy podpisały traktat pokojowy z Austrią, którą uznano za spadkobierczynię imperium Habsburgów. Oprócz uznania strat terytorialnych, pokonane państwo musiało zgodzić się na ograniczenie liczby armii do 30 000 żołnierzy, bez broni ciężkiej i lotnictwa. Nałożono obowiązek wypłacenia przez Austrię odszkodowań wojennych i zwrotu dzieł sztuki pochodzących z krajów podbitych przez Habsburgów. Najważniejszym postanowieniem traktatu było zobowiązanie do niezrzekania się niepodległości. Działanie to miało na celu zapobieżenie zjednoczeniu Niemiec i Austrii (Anschlussu), idea taka zaczęła się bowiem pojawiać już po zakończeniu wojny pośród niektórych opcji politycznych w jednym i w drugim państwie.
Geneza
Kluczową rolę w austriackim życiu politycznym po pierwszej wojnie światowej odgrywała Heimwehra (Heimwehr), paramilitarna organizacja skupiająca w swych szeregach kombatantów pierwszej wojny światowej. Zaczęła się ona tworzyć pod koniec wojny w celu obrony granic nowego państwa. Pierwsze formacje zawiązywali żołnierze powracający z frontu oraz ochotnicy. Przywódcami byli m.in. Richard Steidle i Waldemar Pabst w Tyrolu, Walter Pfrimer w Styrii, czy książę Ernst von Starhemberg w Górnej Austrii. Oddziały Heimwehry zaczęły spełniać w Austrii podobną rolę do włoskich związków kombatanckich (Fasci di Combattimento) i niemieckich Wolnych korpusów (Freikorps) zwalczając ruch komunistyczny, czy tłumiąc strajki i manifestacje (efektem była m.in. tzw. rewolucja lipcowa z 1927 r.[1]). Pod szyldem kombatanckim jednoczyli się sympatycy różnych partii politycznych. Możemy tu wymienić m.in.: ludowców, chadeków, sympatyków katolickich związków zawodowych, nacjonalistów, zwolenników idei wielkoniemieckiej. Heimwehra posiadała dwa słabe punkty. Pierwszym był brak ogólnokrajowego zarządu, wobec czego poszczególne grupy działały autonomicznie. Jednak poważniejszym problemem były kłopoty finansowe. Tę niedogodność wykorzystali włoscy faszyści, którzy w ramach popularyzacji rewolucji faszystowskiej postanowili wspierać pieniężnie austriackie ugrupowanie. Jednym z elementów, jaki stał za podjęciem decyzji o finansowej pomocy właśnie Heimwerze były silne wpływy myśli politycznej Othmara Spanna w tej organizacji[2]. Kilkakrotnie podejmowano próby zamachu stanu. Jedną z głośniejszych była próba z 13 września 1931 r. w Styrii. Na czele buntu stanął Walter Pfrimer. Korzystając z poparcia grupy polityków m.in. ministra obrony Karla Vaugoina postanowił doprowadzić do przewrotu. Jednak ambiwalentna postawa ludności spowodowała upadek tej inicjatywy. Heimwehra została rozwiązana 10 października 1936 roku wraz z innymi organizacjami paramilitarnymi (prócz rządowej).
Ku austrofaszyzmowi
6 lutego 1930 r. w Rzymie Austria podpisała układ o przyjaźni z faszystowską Italią. Dało to Włochom możliwość oficjalnych nacisków na rząd austriacki. Było to o tyle istotne, iż w 1931 r. przygotowano projekt austriacko-niemieckiej unii celnej, którą można uznać za krok do realizacji idei Anschlussu. Jednak na drodze tego przedsięwzięcia stanęła Francja. Idei połączenia Niemiec i Austrii sprzeciwiał się również Benito Mussolini; uważał iż taka sytuacja byłaby niebezpieczna dla jego państwa. W tym okresie do głosu zaczyna dochodzić austriacka NSDAP, aby w drugiej połowie lat 30. stać się znaczącym ugrupowaniem. Partia powstała w 1920 r. (już wtedy brała udział w wyborach parlamentarnych), była związana z Adolfem Hitlerem, popierała od początku ideę Anschlussu, uważając się za Gau Österreich (austriacki okręg NSDAP).
20 maja 1932 r. urząd kanclerza Austrii powierzono Engelbertowi Dolfussowi, katolickiemu konserwatyście, przywódcy Partii Chrześcijańsko-Społecznej, mającemu dobre stosunki ze środowiskiem monarchistycznym. 7 marca 1933 r. w związku z kryzysem parlamentarnym E. Dolfuss ograniczył uprawnienia rządu, wprowadził cenzurę oraz zakaz wieców i demonstracji. Następnym elementem miało być opanowanie lewicy i austriackiego NSDAP. Rozwiązano socjalistyczny Schutzbund oraz Komunistyczną Partię Austrii. Po dojściu Hitlera do władzy wzrosła działalność austriackich nazistów. W Bawarii założono bazy dla Legionu Austriackiego – kilkutysięcznych oddziałów SA i SS. Ugrupowaniem mającym pomóc rządowi był Front Ojczyźniany (Vaterländische Front). Został on założony 20 maja 1933 r. przez E. Dollfussa. Miała to być masowa, ponadpartyjna organizacja rządowa. Nie istniała żadna legalna konkurencja wobec Frontu Ojczyźnianego w związku z wprowadzonym zakazem działalności innych partii politycznych. Front Ojczyźniany posiadał zarówno struktury cywilne jak i własne bojówki. W praktyce organizacja nie uzyskała nigdy masowego charakteru. Była ugrupowaniem o profilu klerykalno-faszystowskiej partii politycznej (kontynuatorką Partii Chrześcijańsko-Społecznej, z którego wywodził się E. Dollfuss). Czerpiąc z włoskich wzorców, przywódcę państwa nazywano Führerem i Feldherrem („Wódz” i „Przywódca”). Symbolem Frontu był biało-czerwony krzyż, tzw. Kruckenkreuz.
19 czerwca 1933 r. E. Dolfuss zakazał działalności NSDAP. W związku z tym wzmogła się niemiecka kampania antyaustriacka. Zwiększono ilość wypadów z Bawarii oraz zaczęto stosować presję gospodarczą. Zachód biernie przyglądał się zaistniałej sytuacji. Do akcji postanowił włączyć się B. Mussolini; w zamian za pomoc zażądał bliższej współpracy Austrii z Italią. 11 lutego 1934 r. zdelegalizowano partię socjaldemokratyczną, doszło do walk, które przeszły do historii pod nazwą austriackiej wojny domowej (Österreichischer Bürgerkrieg )[3]. 30 kwietnia 1934 r. przyjęto nową konstytucję, przepełnioną duchem katolickiego korporacjonizmu. 25 lipca 1934 r. inspirowani przez Berlin członkowie austriackiego NSDAP podjęli próbę zamachu stanu. Nie zdobyli władzy, jednak E. Dolfuss ciężko raniony przez Otto Planettę zmarł z powodu wykrwawienia. E. Mussolini, który udzielił Austrii gwarancji niepodległości skoncentrował swoje wojska na Brennerze w Południowym Tyrolu, aby zaakcentować oburzenie w związku z zaistniałą sytuacją. A. Hitler był wtedy zbyt słaby na konfrontację.
Urząd zabitego kanclerza objął Kurt Schuschnigg, a przywódcą Frontu został książę Ernst von Starhemberg. W dalszym ciągu Heimwehra pozostawała poza wpływami rządowymi, często konfrontując się na ulicach z rządowymi bojówkami. Wypowiedziała walkę „przeciwko klerykalizmowi i gospodarce partyjnej w państwie stanowym i Froncie Ojczyźnianym”. Reakcją na to było rozwiązanie organizacji paramilitarnych (poza rządową) w październiku 1936 r. Niepodważalnie rosła w tym czasie pozycja NSDAP. Ideologia katolickiego, austriackiego państwa stanowego nie uchroniła Austrii przed nazizmem. Wpływy niemieckie cały czas wzrastały. 9 marca 1938 r. K. von Schuschnigg ogłosił rozpisanie na 13 marca referendum, w którym Austriacy mieli wypowiedzieć się w sprawie przyszłości swego kraju. 12 marca 1938 r. Wehrmacht wkroczył do Austrii. Urząd kanclerza objął Arthur Seyss-Inquart, któremu następnego dnia prezydent Wilhelm Miklas przekazał swoje obowiązki. 13 marca naziści austriaccy ogłosili zatwierdzoną następnie przez A. Hitlera ustawę, która włączała Austrię do Rzeszy jako Marchię Wschodnią (Ostmark). Rozwiązano Front Ojczyźniany.
Ideologia austrofaszyzmu
Austrofaszyzm był oparty na faszyzmie włoskim i katolicyzmie. W niektórych źródłach model austriacki nazywa się faszyzmem klerykalnym. E. Dolfuss był osobą wierzącą, duży wpływ na tworzoną przez niego wizję państwa odegrała encyklika papieska Quadragesimo Anno Piusa XI z 1931 r. Urzeczywistnienie doktryny Austriaka znajdziemy w konstytucji z 30 kwietnia 1934 r. Była to druga, korporacyjna ustawa zasadnicza na świecie (pierwszą w 1933 r. wprowadził Antonio Salazar w Portugalii). Austria miała mieć charakter państwa stanowego (Ständestaat) na czele z Wodzem. W parlamencie powinni zasiadać przedstawiciele czterech rad: państwowej, kultury, gospodarczej i związkowej (przedstawiciele mieli być wybierani na zasadach ustalonych według korporacji zawodowych). Wynikało to z wizji państwa stanowego. Rady miały pełnić rolę organów konsultacyjnych. Pracownicy powinni zostać pogrupowani w siedmiu grupach zawodowych: przemysłu i rzemiosła, handlu, komunikacji, finansów i ubezpieczeń, wolnych zawodów, gospodarki terenowej i leśnej, pracowników użyteczności publicznej.
Starano się wprowadzić ideologię „wspólnoty narodowej” (Volksgemeinschaft), która w odróżnieniu od swojej nazistowskiej odpowiedniczki miała mieć charakter katolicki. Odwoływała się do historii Austrii, gloryfikowano monarchię, tradycję oraz wiarę katolicką. Na tej podstawie powinno budować się silną i zwartą społeczność austriacką.Konkordat podpisany w 1933 r. wzmocnił pozycję wiary katolickiej. Miała ona charakter jedynej państwowej religii. W związku z tym Kościół uzyskał znaczący wpływ na kształcenie młodych obywateli, wprowadzono w tym celu szereg ustaw m.in., aby przystąpić do matury uczeń musiał uczęszczać na lekcje religii. Z uczelni wyższych usuwano ludzi krytykujących nowy system. Wraz ze zmianami obniżyły się standardy edukacyjne dla kobiet. Oficjalna polityka kulturalna rządu opierała się na afirmacji przedrewolucyjnych epok w sztuce m.in. baroku.
W polityce gospodarczej próbowano wprowadzić zasady korporacjonizmu. Starano się tworzyć korporacje pracowników i pracodawców. Jednak sytuacja gospodarcza w związku z kryzysem gospodarczym nie była najlepsza. Bezrobocie w latach 1932-33 podniosło się o 25%. Handel zagraniczny został ograniczony, do tego na państwie wciąż ciążyła antyaustriacka działalność Niemiec.
Nowy system wprowadził zaostrzenie prawa. Rozwiązano Trybunał Konstytucyjny. Przywrócono karę śmierci za najcięższe zbrodnie oraz podpalenia. Utworzono obozy internowania głównie dla komunistów, socjalistów, anarchistów, a w późniejszym czasie austriackich nazistów. Wywoływanie zamieszek włączono do przestępstw o charakterze gospodarczym.
W Austrii, w przeciwieństwie do nazistowskich Niemiec nie występowała nagonka na Żydów. Ataki na reprezentantów tego narodu nie przewyższały podobnych przestępstw na członkach innych nacji. Co więcej Żydzi uciekający z Niemiec początkowo znajdowali schronienie w państwie E. Dolfussa, a później K. von Schuschnigga. W związku z tym nie należy się dziwić, iż reżim lat 1934-1938 był popierany przez tak sławnych austriackich Żydów jak Herbert Graf, Alexander Moissi, Max Reinhardt, Richard Tauber, Margarete Wallmann, czy Bruno Walter.
W faszyzmie austriackim znajdziemy elementy łączące go z podobnymi ideologiami w Italii, czy Portugalii. Spośród elementów wspólnych możemy wymienić wodza stojącego na czele państwa i narodu, korporacjonizm w gospodarce (wersja austriacka bliższa była portugalskiej), utworzenie systemu politycznego skupionego wokół jednej organizacji. Walka z przeciwnikami politycznymi, a po przejęciu władzy represje wobec nich. Ustrój austriacki od włoskiego odróżnia kilka elementów. W wizji E. Dolfussa nie spotkamy statolatrii, militaryzmu, czy wszechobecnej, totalitarnej kontroli aparatu partyjnego. W autorytarnej Austrii miała panować jedna ponadpartyjna organizacji, której pomagał i doradzał Kościół.
Podsumowując, koniec I wojny światowej spowodował ogromne straty terytorialne i rozpad Austro-Węgier. Trudna sytuacja gospodarcza oraz niekorzystne warunki kapitulacji doprowadziły do niezadowolenia społecznego. Tworzący się paramilitarny związek kombatancki Heimwehr stał na straży ładu upokorzonego państwa pacyfikując manifestacje socjalistyczne i komunistyczne. Po nieudanych próbach przejęcia władzy poparto inicjatywę premiera E. Dolfussa z Partii Chrześcijańsko-Społecznej, który wprowadził rządy autorytarne. Z jednej strony musiał mierzyć się ze stosunkowo silnym ruchem lewicowym, z drugiej z austriackimi nazistami, którzy chcieli połączenia Austrii z Rzeszą. Po dojściu do władzy A. Hitlera walka z tymi drugimi nasiliła się. Początkowo dzięki poparciu B. Mussoliniego i słabości Rzeszy, Austriacy czuli się względnie bezpiecznie. Dzięki temu E. Dolfuss mógł wprowadzić w życie swoją wizję katolickiego, korporacyjnego państwa. Wyrazem tego była Konstytucja z 1934 r. reorganizująca życie państwowe. Jednak kryzys gospodarczy i dojście do władzy A. Hitlera wzmocniły na tyle pozycję nazistów austriackich, że dokonano nieudanego zamachu stanu, którego ofiarą stał się E. Dolfuss. Jego miejsce zajęli K. von Schuschnigg oraz książę E. von Starhemberg, którzy nie utrzymali suwerenności państwa, ulegając w 1938 r. nazistowskiej presji. Stanowe państwo E. Dolfussa oparte o zasady korporacjonizmu, katolickiego państwa organicznego, współpracy międzystanowej odeszło, zamieniło się w Marchię Wschodnią (Ostmark) III Rzeszy.
Tomasz Kosiński
Na podstawie:
J. W. Borejsza, „Rzym, a wspólnota faszystowska”, Warszawa 1981
F. Carsten, „Faschismus in Österreich”, München 1977
A. Cecuła, „Katolicki austrofaszyzm” http://lewica.pl/index.php?id=27166 dostęp 18 XII 2012
L. S. Gelott, „The Catholic Church and the Authoritarian Regime in Austria, 1933-1938” , New York 1990
J. Lewis, „Fascism and the Working Class in Austria, 1918-1934”, New York 1991
W. P. Meyers, „Pius XI and Fascism in Austria” [w:] http://www.iiipublishing.com/religion/catholic/popes/pius_xi_austria.html dostęp 18 XII 2012
Cf. B. F. Pauley, „From Prejudice to Persecution: A History of Austrian Anti-Semitism”, Chapel Hill, 1992
S. G. Payne, „History of Fascism 1914-1945” pdf
M. Weinshel, „An Austrian Identity Crisis: Conservative Thought, Political Posters, and Questions of National Identity during the First Republic” pdf
(A r)
[1] Na początku 1927 roku członkowie powiązanego z CS Frontkämpfervereinigungu (niem. Związek Walki Frontowej) zastrzelili ośmioletniego chłopca i weterana wojennego, maszerujących w schutzbundowskiej demonstracji w Schattendorf (Burgenland). W lipcu trzech oskarżonych zostało uniewinnionych, co wywołało protesty wśród socjalistów (chociaż był to jeden z pierwszych wyroków niezawisłego sądu, o którego powołanie lewica walczyła już od dawna). 15 lipca odbył się strajk generalny, a przez Wiedeń przemaszerowały demonstracje.Po szturmie manifestantów na komendę policji siły bezpieczeństwa zmuszone zostały do odpowiedzenia ogniem.Tłum podłożył wtedy ogień pod Pałac Sprawiedliwości, uważany za symbol stronniczego i partyjnego prawa. Zginęło 89 ludzi (w tym 85 demonstrantów), kilkaset zostało rannych.Napięcia jednak szybko ucichły, przywódcy obydwu partii nie dopuścili do kolejnego rozlewu krwi.
[2] Othmar Spann (1878- 1950) austriacki filozof i ekonomista.Zadeklarowany przeciwnik zarówno marksizmu, jak i liberalizmu.Stworzył własną wizję zdecentralizowanego państwa korporacyjnego.Uważał, iż pojedyncza osoba podporządkowana jest społeczeństwu i może istnieć tylko jako część tego społeczeństwa.Swoją wizję systemu gospodarczo – politycznego zawarł w pracy pt. „Der wahre Staat”.Teorie Spanna zostały wykorzystywane przy tworzeniu austriackiej konstytucji w 1934 roku.Natomiast sam twórca austriackiego korporacjonizmu początkowo popierał zarówno rodzimą NSDAP (wstąpił do niej ok.1930 roku) jak i samego Hitlera, w którego polityce widział urzeczywistnienie własnych poglądów.Jednak wraz z narastaniem antysemityzmu wśród nazistów zaczął oddalać się od tego ugrupowania i krytykować je.Po Anschlussie został wydalony z uniwersytetu oraz uwięziony w Dachau.
[3] Pięciodniowe walki toczące się w Austrii w 1934 roku, między Republikanischer Schutzbund, działającym z ramienia Socjaldemokratycznej Partii Austrii, a austrofaszystowskim rządem.Konflikt rozpoczął się w Linzu 12 lutego i trwał do 16 lutego.Walki miały miejsce głównie w dużych i przemysłowych miastach.
