Cum primumum w Polsce, szczególnie w historiografii PRL, zostało zmitologizowane jako dokument potępiający polskie powstanie wyłącznie z powodu politycznie reakcyjnego nastawienia papieży w okresie zaborów[1]. Jest przy tym rzeczą charakterystyczną, że pismo to zawsze omawiano zdawkowo, nie drukując jego pełnej (a przecież dosyć krótkiej) treści.

Nie chcemy tu negować, że dokument ten jest lojalistyczny, legitymistyczny i antypowstańczy. Bez wątpienia jest takim, jest skierowany przeciwko polskim insurekcjonistom, bowiem czytamy w nim, że „posłuszeństwo, które ze strony ludzi należy się ustanowionym od Pana Boga władzom, jest prawem bezwzględnym, któremu nikt, chyba, gdyby się zdarzyło, iż one coś boskiemu i Kościoła prawu przeciwnego rozkazują, sprzeciwiać się nie może”[2]. Dlatego też, zwracając się do polskich biskupów, Ojciec Święty pisze z zadowoleniem, że „te wasze prowincje, tylu i takimi rozruchami wzburzone, danymi nam było widzieć czym prędzej uspokojone i pod legalnej władzy posłuszeństwo zwrócone”[3].

Grzegorz XVI potępia sam akt powstania – fakt ten nie budzi wątpliwości – ale historiografia antykościelna starannie pomija uzasadnienie jakie papież podaje dla swojego stanowiska. Uważna lektura tego dokumentu pokazuje, że to nie argumentacja lojalistyczno-legitymistyczna stanowi główne przesłanie Cum primum, lecz polemika z herezją. A bardziej konkretnie, to polemika z herezją romantycznego i rewolucyjnego chrześcijaństwa negującego katolickiego pojęcie bytu i niezmienności dogmatów oraz doktryny Kościoła na rzecz płynnego stawania się i zmiany rozumienia katolicyzmu wraz z duchem czasu, wyrażanego przez wolę i poglądy rewolucyjnych masowych ruchów społecznych (Vox populis, vox Dei), a nie przez hierarchię Kościoła. W Cum primum Grzegorz XVI potępił więc tę samą romantyczną herezję głoszącą, że to lud Boży jest autentycznym Kościołem, która dwa lata później zostanie potępiona przez niego w Singulari vos. Tak się składa, że romantycy połączyli w jedno religijne nowatorstwo i koncepcję chrześcijaństwa jako historycznej i płynnej w swoim przesłaniu nauki z postulatami rewolucji politycznej (Francja) lub rewolucji politycznej i sprawy niepodległości (romantycy polscy, G. Mazzini), tworząc heterodoksyjną teologię polityczną nauczającą o prawie narodów do samostanowienia tak odnośnie posiadania własnego narodowego państwa (postulat niepodległości), samozarządzania ludu tymże państwem (demokracja) i decydowania o dogmatach, nauczaniu i ustroju Kościoła (Kościół jako lud Boży)[4].

Grzegorz XVI potępiając polskich powstańców, potępia całą tą romantyczną teologię polityczną, której jednym z elementów były nadwiślańskie wydarzenia lat 1830-31. W piśmie papieskim czytamy, że Powstanie Listopadowe zostało wywołane przez „sprawców, którzy pod pozorem religii w czasach naszych smutnych przeciwko legalnej książąt władzy głowę podnosząc, ojczyznę swoją, spod należnego posłuszeństwa się wyłamującą, bardzo ciężką żałobą okryli”[5]. Owi sprawcy nie zostali tu nazwani po imieniu, co jest pewną tradycją w dokumentach pontyfikalnych (wyjątek uczyniono tylko dla La Mennais’go, którego postrzegano jako arcykacerza), ale nie jest nam trudno się domyśleć, że chodzi tu o insurekcyjnych romantyków, którzy przeinaczali katolicyzm w doktrynę rewolucyjną wobec wszelkiego porządku, negowali racjonalny charakter teologii i zastępowali hierarchię, dogmaty i prawo kanoniczne odruchami serca pod które każdy mógł wstawić takie subiektywistyczne treści, na jakie tylko miał ochotę.

Tezę tę dowodzi dalszy ciąg tekstu Cum primum, gdzie Grzegorz XVI zwraca się do hierarchów polskich aby wykazywali czujność, ale bynajmniej nie nakazując im zwalczać idee powstańcze, ale błędy religijne teologii politycznej Romantyzmu tak, „by podstępni ludzie i nowinek szerzyciele błędnych nauk i fałszywych dogmatów wśród wiernych waszych dalej nie głosili (…). Tych fałszywych nauczycieli podstępność, dla dobra i pouczenia wiernych Chrystusowych, winna zaiste w jasnych słowach być wykrywaną, a zdań ich fałsz wyrokami i niezbitymi zasadami Pisma św., jak i świętej i poważnej Kościoła tradycji, pewnymi dowodami w silny sposób winna być zbijaną”[6].

Myśl polityczna Grzegorza XVI jest więc głęboko tradycjonalistyczna tak religijnie jak i politycznie. Papież głosi sojusz Tronu i Ołtarza. Jego nauczanie skierowane jest także przeciwko religijnemu nowinkarstwu romantycznemu, które może służyć za doktrynalną legitymizację działań rewolucyjnych. Jest to papież, którego pisma skierowane są w znacznej części przeciwko nieortodoksji teologiczno-politycznej wewnątrz Kościoła, czynionej przez ludzi mieniących się katolikami (La Mennais, Mazzini, romantycy polscy), a których celem jest negacja tradycyjnego nauczania Kościoła odnośnie spraw politycznych i społecznych; negacja Tradycji katolickiej w imię subiektywnie odczytywanej Litery biblijnej. To nic innego jak tradycyjna potrydencka teologia głoszona w XIX stuleciu i dopasowana do faktu, że rewolucja nie miała wtedy charakteru religijnego (jak w XVI wieku), lecz polityczny.

Adam Wielomski