Polską tradycję edukacji ekologicznej współtworzy Jan Gwalbert Pawlikowski (1860-1939). Jako duchowy ojciec ruchu ochrony przyrody w Polsce stworzył szkołę ochrony przyrody, do której można zaliczyć wybitnych przyrodników, m.in. M. Sokołowskiego, W. Kuleszę, W. Szafera, B. Hryniewieckiego, S. Kulczyńskiego, J. Smoleńskiego, S. Małkowskiego. Jest autorem tłumaczeń wielu zagranicznych ustaw, oraz współtwórcą polskiego ustawodawstwa ochronnego. Jego pionierska myśl – wyrażona tezą nieodzowności traktowania idei ochrony przyrody jako prądu kulturalnego i, wielopłaszczyznowej organizacji – jest przesłanką edukacji ekologicznej. Stawia to Pawlikowskiego wśród twórców nowoczesnej idei ochrony przyrody, uwarunkowanej przede wszystkim budzeniem i rozwijaniem świadomości społecznej – w zakresie ochrony gatunkowej, indywidualnej, rezerwatowej, tworów przyrody żywej (rośliny, zwierzęta) i nieożywionej (skały), ostrzeganiem, iż największe niebezpieczeństwo zagraża przyrodzie ze strony człowieka, który traktuje ją jako „niewyczerpane” źródło użytkowania.

Pawlikowski wyjaśnia, iż człowiek jest częścią przyrody, stanowi z nią jedność. Uzasadnia konieczność podjęcia walki kultury prawdziwej, której częścią jest świadomość ekologiczna, z niszczącą środowisko naturalne pseudokulturą. Jego zdaniem, nawet chronienie przyrody motywowane względami gospodarczymi może służyć założeniom idealnym. Doniosłym zadaniem edukacyjnym jest nauczanie racjonalnego gospodarowania zasobami naturalnymi. Tak więc Pawlikowski z jednej strony dołożył starań o wypracowanie ustawodawstwa ochronnego, umożliwiającego chronienie przyrody niezależnie od woli właściciela lub posiadacza praw użytkowania – ze względu na cel naukowy, estetyczny, historyczno-pamiątkowy oraz zachowanie swoistego charakteru danej okolicy. Z drugiej wyjaśnia, iż ustawa to jeszcze nie ochrona, podkreśla wagę propagowania idei ochrony przyrody wśród społeczeństwa, aby stała się ochroną dobrowolną, rzeczywistą, nie wynikającą jedyni z przymusu lecz ugruntowaną kulturowo, normami i nawykami postępowania. Zadaniem państwa jest organizowanie działalności dydaktyczno-wychowawczej obejmującej zarówno intelektualno-sprawnościową, jak i emocjonalno-motywacyjną sferę osobowości. Efektem szeroko zakrojonej i złożonej pracy wychowawczej może być cenienie przyrody, a jej chronienie stać się inspiracją kształtowania sił moralnych, intelektualnych, fizycznych, społecznych młodego pokolenia – wychowania moralnego, umysłowego, społecznego (obywatelskiego, patriotycznego), estetycznego i zdrowotnego. Nauczanie – uczenie się może być realizowane w różnorodnych formach, takich jak: podróże przyrodnicze, wycieczki, zrzeszenia lub sekcje (turystyczne, leśnicze, łowieckie, ochrony zwierząt), kółka przyrodnicze, towarzystwa krajoznawcze i miłośników przyrody, przy wykorzystaniu środków dydaktycznych: dzieł literackich, mitów i legend dotyczących przyrody (drzew, kamieni), atlasów roślin i zwierząt, przewodników geologicznych, okazów przyrodniczych, artykułów o treści przyrodniczej.

Kształtowanie intelektualnej perspektywy edukacji ekologicznej obejmuje aktywność poznawczą, emocjonalną i praktyczną, a przedmiotem eksploracji jest przyroda. Zdaniem Pawlikowskiego dobrze ukształtowane postawy intelektualne względem środowiska naturalnego są dźwignią kultury i pierwiastkiem uobywatelnienia.
Działalność dydaktyczno-wychowawcza sprzyjająca poznawaniu walorów środowiska naturalnego implikuje także składniki: obywatelski i patriotyczny. Według Pawlikowskiego przyroda jest wychowawczynią uczuć ojczystych i wartością dla wychowania społecznego poprzez rozwijanie umiłowania rodzimej przyrody, jej pierwiastków geograficznych, historycznych, etnograficznych, chronienia charakterystycznych cech krajobrazu lokalnego, „swojszczyzny” – jako skarbów kultury ojczystej, przedmiotu dumy narodowej.

Następnym aspektem edukacji ekologicznej jest wychowanie zdrowotne. Przyroda pomaga w zachowaniu równowagi psychofizycznej i jest akompaniamentem uczuć ludzkich, „współczuje niejako człowiekowi”, a góry – zdaniem Pawlikowskiego – są miejscem oczyszczenia z tęsknot i smutków, podniesienia ducha, źródłem sił witalnych, bezinteresownego zadowolenia, które owocuje siłą wewnętrzną i jest fundamentem intrapersonalnej homeostazy.

Wreszcie edukacja ekologiczna dokonuje się poprzez wartości estetyczne i różnorodne dziedziny sztuki. Pawlikowski wielokrotnie wyjaśnia nieodzowność chronienia przyrody wzorem dzieł sztuki, motywowaną względami estetycznymi (natury idealnej), związanymi z potrzebami duchowymi. Stąd ludzie kreują malownicze opisy przyrody, wyrażają estymę – pisząc, malując, rysując, komponując, układając klomby podobne do zakątków leśnych, a nawet odpoczywając na łonie natury oraz kontemplując.

Zaprezentowane aspekty edukacji ekologicznej są komplementarne – uczą formułowania sądów, wrażliwości na piękno, odpowiedzialności, kształtują postawy twórcze względem siebie i środowiska naturalnego. Jan Gwalbert Pawlikowski wykazał nieodzowność kształtowania ekologicznej świadomości społecznej, prowadzenia szeroko zakrojonej pracy wychowawczej jako prądu kulturalnego ukazywanego w perspektywie zmysłowej, racjonalnej, irracjonalnej. Choć niełatwo pogodzić chronienie przyrody z gospodarką człowieka, jego idea jest także bardzo cenna w twórczej wymianie dóbr duchowych jednoczącej się Europy, gdy pojawiają się nowe zagrożenia integralnych katastrof ekologicznych, nawet samozagłady ludzkości, a chronienie środowiska naturalnego przekracza granice pojedynczych państw.

Edyta Wolter

http://www.wychowawca.pl/miesiecznik/07-08_139-140/04.htm

Jan Gwalbert Pawlikowski (1860-1939) – ekonomista, publicysta i polityk, historyk literatury, pionier ochrony przyrody.

W latach 1891-1904 profesor ekonomii społecznej Wyższej Szkoły Rolniczej, a następnie Akademii Rolniczej w Dublanach. Prezes Rady Nadzorczej Banku Parcelacyjnego we Lwowie (1893-1905), wiceprezes Rady Nadzorczej Banku Melioracyjnego we Lwowie (1902-1912). Członek Ligi Narodowej od roku 1902, w Komitecie Centralnym Ligi Narodowej od roku 1905. Współorganizator Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w Galicji (1904) i jego prezes w latach 1907-1915. Od 1919 członek Rady Naczelnej Związku Ludowo-Narodowego. Założyciel i redaktor czasopisma Wierchy, poświęconego Tatrom. Autor wielu prac o Juliuszu Słowackim i jego poezji mistycznej.

Zob. też:

http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=subjects&func=printpage&pageid=848&scope=page