George Lakoff, Kobiety, ogień i rzeczy niebezpieczne. Co kategorie mówią nam o umyśle, przeł. Magdalena Buchta, Agnieszka Kotarba, Anna Skucińska, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2011, ss. 626
Recenzowana książka autorstwa George’a Lakoffa – profesora Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, wybitnego językoznawcy kognitywnego, znanego przede wszystkim z badań nad metaforą pojęciową – pt. „Kobiety, ogień i rzeczy niebezpieczne. Co kategorie mówią nam o umyśle” stanowi dwunasty tom znakomitej serii wydawniczej Towarzystwa Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS „Językoznawstwo kognitywne” pod redakcją naukową Elżbiety Tabakowskiej.
Pierwsza publikacja tejże monografii w 1987 roku przez University of Chicago Press stanowiła swoisty przełom w pojmowaniu procesów poznawczych ludzkiego umysłu, a także jego kategorii. Zawiera bowiem systematyczny wykład na temat koncepcji „ucieleśnienia” umysłu i udziału „procesów wyobrażeniowych” w kategoryzowaniu pojęciowym. W związku z powyższym bez wątpienia zachwyca i inspiruje także dzisiaj.
G. Lakoff sformułował we „Wstępie” szereg pytań, np. o to: „Czym jest rozum?”, „Jak pojmujemy nasze doświadczenie?”, „Czym jest system pojęciowy i jak jest zorganizowany?”, „Czy wszyscy ludzie korzystają z tego samego systemu pojęciowego, a jeśli tak – jak ów system wygląda?”, „Jeśli nie – co właściwie łączy sposoby myślenia wszystkich ludzi?”, na które, na łamach książki Czytelnik znajdzie interesujące odpowiedzi – zarówno tradycyjne, jak i nowe, stanowiące rezultat badań autora. Nie do przecenia jest fakt, że omawiając je kolejno, badacz dokonał ich komparatystyki, formułując konstatacje warte pogłębienia oraz kolejnych analiz. Wskazał przy tym, że: „Dla mnie najbardziej interesujące w tych badaniach jest to, że potwierdzają one słuszność doświadczeniowej koncepcji rozumu i zaprzeczają koncepcji obiektywistycznej. Jeśli rozpatrywać je pojedynczo, mogą być interesujące tylko dla naukowców, lecz jako całość są czymś wspaniałym: że umysł jest czymś więcej niż tylko zwierciadłem natury albo maszyną do przetwarzania symboli, że dla umysłu fakt, że mamy ciało, ma znaczenie i że nasze zdolności pojmowania i rozumowania wykraczają poza możliwości najdoskonalszej maszyny”[1].
Monografia składa się z ksiąg zatytułowanych kolejno: „Umysł: więcej niż maszyna” oraz „Studia Przypadków”, przy czym pierwsza z wymienionych została podzielona na dwie części pt. „Kategorie i modele poznawcze”, „Konsekwencje filozoficzne”, a one na rozdziały.
W kolejnych rozdziałach G. Lakoff przybliżył Czytelnikowi problematykę kategoryzacji, począwszy od uzmysłowienia jej znaczenia. Ciekawy jest rys historyczny wątków ważnych w tym kontekście. Otóż autor skoncentrował się na eksplikacji: podobieństw rodzinnych, centralności, polisemii pojmowanej jako kategoryzacja, generatywności uznanej za zjawisko prototypowe, stopnia przynależności do kategorii, stopnia centralności, ucieleśnienia pojęciowego, ucieleśnienia funkcjonalnego, kategoryzacji na poziomie podstawowym, pierwszorzędnego statusu poziomu podstawowego, rozumowania opartego na punkcie odniesienia (rozumowaniu metonimicznym) – które łączy koncepcja modelu poznawczego. Wartościowe poznawczo jest krytyczne omówienie przez G. Lakoffa koncepcji teoretyków, które miały znaczący wpływ na rozwój czynników determinujących egzemplifikacje modelu poznawczego: Ludwiga Wittgensteina, Johna Austina, Paula Ekmana, Eleonora Roscha i wielu innych wybitnych uczonych.
Zajmujący, lecz wymagający od Odbiorcy wiedzy i umiejętności krytycznego myślenia jest rozdział zatytułowany „Efekty prototypowego w języku”, w ramach, którego autor przedstawił teorię, iż język korzysta z aparatu poznawczego człowieka, a także implikacje tegoż zjawiska. Natomiast zważywszy na efekty prototypowe w kategoriach językowych zwrócił uwagę na nacechowanie i inne efekty prototypowe pojawiające się na wszystkich poziomach języka – w fonologii, morfologii, składni, semantyce. Dołączył do tych rozważań analizy wskazujące na ich niezgodność z klasyczną teorią kategorii i sprzeczność ze współczesnymi (powstawaniu publikacji) ortodoksyjnymi twierdzeniami wskazującymi na trafność teorii klasycznej. Dowiódł przy tym istnienia efektów prototypowych.
W rozdziale poświęconym wyidealizowanym modelom poznawczym autor położył nacisk na ukazanie zróżnicowanych źródeł efektów prototypowych, formułując przy tym wiele frapujących poznawczo pytań ich dotykających.
G. Lakoff uznawszy metonimię za jedną z podstawowych cech poznania, zarysował w sposób niezwykle klarowny modele metonimiczne: stereotypy społeczne, typowe przykłady, ideały, wzory, generatory, modele podrzędne i przykłady wyraziste mające dany status poznawczy, czyli wykorzystywane w rozumowaniu. Liczne przykłady, poparte precyzyjnymi wyjaśnieniami pozwalają Czytelnikowi dostrzec ich istotę. Warto przy tym nadmienić, iż sporo uwagi poświęcił metonimicznym źródłom prototypów.
Rozdział szósty zatytułowany „Kategorie radialne” zawiera prezentację modeli poznawczych: propozycjonalnych, schematyczno-wyobrażeniowych, metaforycznych, metonimicznych, mogących charakteryzować ogólną strukturę kategorii, wskazywać elementy centralne, a także określać ogniwa w łańcuchach wewnątrz kategorii.
Krótki, ale pełniący znaczącą rolę wprowadzającą do dalszych rozważań zawartych na łamach książki jest rozdział poświęcony cechom, stereotypom i standardom. Daje pogląd na powody niepowodzenia wczesnych prób wyjaśnienia efektów prototypowych stanowiących warianty modelu propozycjonalnego i jest podstawą wniosków zamieszonych w rozdziale zatytułowanym „Więcej na temat modeli poznawczych”. Szczególnie interesujące są konstatacje dotyczące: języka, widzenia, analityczności, presupozycji.
Godna przemyślenia jest krytyka Eleonor Rush interpretacji badań, które doprowadziły do sformułowania teorii prototypów. Autor dowiódł słuszności swojej hipotezy, iż: „Osherson i Smith oraz Armstong, Gleitman i Gleitman dostarczyli dalszych dowodów na to, że interpretacje EFEKTY = STRUKTURA oraz PROTOTYP = REPREZENTACJA istotnie są błędne. Nie dowiedli, że teoria »rdzeń + procedury identyfikacji« jest słuszna”[2]. Zastrzegł przy tym, że najlepszym sposobem wyjaśnienia efektów prototypowych jest teoria modeli poznawczych.
G. Lakoff uważanie przyjrzał się paradygmatowi obiektywistycznemu, przedsięwzięciom formalistycznym, twierdzeniu Hilary’ego Putnama, nowemu realizmowi, wyszczególnił słabości metafizyki obiektywistycznej, a także obiektywistycznej teorii poznania. Trudno zarzucić autorowi brak dokładności i rzetelności w tym zakresie.
Omówienie trzech zagadnień: fundamentów, czyli tego, co sprawia, że pojęcia mają znaczenie; teorii modeli poznawczych, to znaczy – co wiemy o naturze modeli poznawczych oraz kwestii filozoficznych, mianowicie ogólnych poglądów na takie czynniki jak znaczenie, rozumienie, prawda, rozumowanie, wiedza, obiektywność, pozwoliło autorowi na realizację założonego celu – przedstawienie teorii semantycznej, by następnie rozważyć problematykę relatywizmu i alternatywnych systemów poznawczych. Autor podsumował te rozważania ciekawym stwierdzeniem: „Idea zdolności konceptualizacji jest w przedsięwzięciu eksperiencjalistycznym najważniejsza. Zdolność taka pozwoliłaby na wykorzystanie przedpojęciowych struktur doświadczenia jako danych wyjściowych w celu motywowania pojęć, które są z tymi strukturami przedpojęciowymi zgodne. Wyjaśniałaby też: (a) w jaki sposób nabywamy pojęć, (b) jak pojęcia łączą się ze strukturami przedpojęciowymi, (c) dlaczego pojęcia mają takie, a nie inne cechy, oraz (d) jak to się dziele, że rozumiemy nasze obecne pojęcia i możemy zrozumieć nawet bardzo różne systemy poznawcze”[3].
Oryginalne są wnioski autora dotyczące zjawisk związanych z kategoryzacją jako sprzecznych z paradygmatem umysłu-maszyny. Warto dodać, że przedstawił je w sposób przejrzysty, wykorzystując enumeracje i obrazowe przykłady. Ciekawe jest także wywód na temat matematyki jako działania poznawczego, w ramach którego podjął próbę jej konceptualizacji i odpowiedzenia na pytanie o to, czy istnieje tylko jedna matematyka.
Modele poznawcze: modele propozycjonalne, metaforyczne, symboliczne i schematów wyobrażeniowych zostały szczegółowo przeanalizowane przy wykorzystaniu trafnie dobranych – i opisanych z ogromną pasją – studiów przypadków związanych z językiem (przykładowo studium pojęcia gniewu). Zapoznanie z nimi jawi się Czytelnikowi jako gwarant przeżycia intelektualnej przygodny i dostrzeżenia potencjału poznawczego wpisanego między innymi w konceptualizację wybranego pojęcia zaczerpniętego z domeny emocji.
„Kobiety, ogień i rzeczy niebezpieczne. Co kategorie mówią nam o umyśle” to klasyczna już publikacja z zakresu językoznawstwa kognitywnego. Nie należy jej postrzegać jako książki przeznaczonej jedynie dla targetu wskazanego we wstępie, to znaczy dla osób zajmujących się: językoznawstwem, językoznawstwem kognitywnym, matematyką, filozofią czy zainteresowanych alternatywnymi koncepcjami ludzkiego umysłu i poznania. Jawi się ona bowiem jako nieskończone źródło zapału twórczego. Monografia autorstwa G. Lakoffa bez wątpienia zapewni frajdę poznawczą – nie zawiedzie się nawet najbardziej wymagający Czytelnik.
Joanna Rak
Książkę można nabyć na stronie Wydawnictwa Universitas: http://www.universitas.com.pl/ksiazka/Kobiety__ogien_i_rzeczy_niebezpieczne__Co_kategorie_mowia_nam_o_umysle_3070.html
[1] G. Lakoff, Kobiety, ogień i rzeczy niebezpieczne. Co kategorie mówią nam o umyśle, przeł. Magdalena Buchta, Agnieszka Kotarba, Anna Skucińska, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2011, s. XIV.
[2] Tamże, s. 147.
[3] Tamże, s. 300.
