Rozwój nazizmu na Górnym Śląsku na przykładzie Hindenburga (Zabrza)

14.10.1919 r. na mocy ustawy Landtagu utworzono Prowincję Górnośląską (Provintz Oberschlesien). Miał to być atut przed zbliżającym się plebiscytem. W 1920 r. pojawiły się głosy, aby utworzyć osobny, autonomiczny kraj górnośląski, jednak pomysł ten nie został zaakceptowany przez mieszkańców[1]. Prowincja górnośląska zajmowała obszar 9 714 km2  początkowo, po podziale zamieszkiwało ją 1 299 tys. mieszkańców. Dzieliła się na 14 powiatów wiejskich i 6 miejskich.

Podział Górnego Śląska spowodował osłabienie pruskiego przemysłu w tym regionie.  53 na 67 kopalń, 5 na 8 hut żelaza oraz 9 na 12 stalowni znalazły się w polskiej części. 11 koncernów górnośląskich zostało przedzielonych granicą. Niemieccy właściciele tworzyli filialne spółki w Polsce, aby zabezpieczyć się przed potencjalnym wywłaszczeniem, zrobiły tak m.in. koncerny Ballestrema, Schaffgotschów, czy Gieschego.  Górny Śląsk opierał się na przemyśle ciężkim, w związku z czym życie społeczno-polityczne było podporządkowane przemianom gospodarczym zachodzącym w Republice Weimarskiej, a później w III Rzeszy. Kryzys gospodarczy spowodował radykalne obniżenie stopy życiowej ludności, pojawiło się zjawisko Ostfluchtu[2].        

Największe wpływy polityczne na Górnym Śląska posiadała partia Centrum. Opierała się głównie na autorytecie Kościoła. Powstała w 1871 r. w czasie walki państwa pruskiego z religią katolicką. Posiadała zwolenników we wszystkich grupach społecznych, w skali całej prowincji jej wyniki wyborcze oscylowały koło 40% aż do jej rozwiązania w 1933 r. Spośród partii mieszczańskich warto wymienić centrową Deutsche Volkspartei (DVP) oraz nacjonalistyczną o korzeniach monarchistycznych Deustchnationale Volkspartei (DNVP), która regularnie zdobywała w wyborach 10-12% głosów.  Na lewicy początkowo najsilniejszą partią była Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD). Najpoważniejsze wpływy posiadała w miastach przemysłowych (Zabrze, Bytom, Gliwice). W drugiej połowie lat 20. XX w. wyraźnie wzrosła pozycja Kommunistische Partei Deutschlands (KPD). W wyborach 1924 r. zdobyła 23% głosów co dało jej pozycję drugiej siły w prowincji, od tego czasu jej rola zaczęła systematycznie wzrastać. Komuniści, oprócz działań parlamentarnych prowadzili również działalność bojówkarską na ulicach śląskich miast, byli odpowiedzialni za największy strajk górników w  prowincji w czasach kryzysu gospodarczego. W styczniu 1931 r. 60% załóg ogłosiło strajk, który przeniósł się na inne gałęzie przemysłu i powtarzał się w ciągu kilku kolejnych miesięcy. Ustały dopiero w drugiej połowie 1932 r. Górnośląska KPD współpracowała również z polskimi komunistami w walce przeciwko nacjonalistom. Do historii przeszedł apel Ernsta Thälmanna, o którym prasa komunistyczna napisała: „Antyfaszystowski apel towarzysza Thälmanna do walki wygłoszony w Zabrzu przerodził się we wspaniała rewolucyjną manifestację nadgraniczną, masowe ślubowanie śląskich antyfaszystów… Wiele tysięcy polskich robotników, towarzyszy, biedoty wiejskiej, antyfaszystowskich bojowników znalazło się na placu, setki polskich towarzyszy przybyły zza granicy, aby wysłuchać programowego referatu przywódcy akcji antyfaszystowskiej, towarzysza Thälmanna. Jeden z polskich towarzyszy przyniósł pozdrowienia od polskiego frontu antyfaszystowskiego toczącego walkę z Piłsudskim”.

Interesująco przedstawia się rozwój Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) na terenach Górnego Śląska. Twórcą śląskiej (obejmującej Dolny i Górny Śląsk) NSDAP był Helmut Brueckner. Pierwszą komórkę założył we Wrocławiu (Breslau) jeszcze przed puczem monachijskim. W skład pierwszych struktur NSDAP wchodzili głównie członkowie Freikorps[3]. Pierwsze struktury NSDAP na Górnym Śląsku powstały na terenach obecnego Zabrza.

Zabrze w okresie międzywojennym stanowiło najludniejszą miejscowość Prowincji Górnośląskiej. W 1873 r. stało się siedzibą powiatu, aż do uzyskania praw miejskich 1 października 1922 r. było największą wsią w Europie (związane to było z niższą stawką podatków płaconych przez przemysłowców na terenach wiejskich). Duże wpływy w mieście utrzymywały środowiska lewicowe, zwłaszcza komunistyczne, miało to związek z robotniczym charakterem miasta. Kościół rzymskokatolicki podejmował ogromne wysiłki duszpasterskie by zmienić ten stan rzeczy. Znaczące wpływy zyskała sobie partia Centrum. Dzięki niej powstały liczne społeczne organizacje polskie oraz prasa. Początkowo rywalizowała z komunistami i socjaldemokratami. W 1915 r zmieniono nazwę miasta na Hindenburg, utrzymała się do 1946 r.

Po I wojnie światowej Hindenburg był drugim co do wielkości śląskim miastem Niemiec. Podczas plebiscytu 60% mieszkańców opowiedziało się za pozostaniem w Niemczech[4]. Po podziale Górnego Śląska do Zabrza przybyło wielu niemieckich emigrantów, licząc na odzyskanie swojego dobytku pozostawionego po polskiej stronie. W tym okresie w Zabrzu władzę sprawowała chadecja,  nadburmistrzem został Hans Lukaschek. W 1939 r. powiat zabrzański obejmował 126 079 osób zajmował powierzchnię 4 406 ha. Była to miejscowość nadgraniczna, sąsiadująca bezpośrednio z polską częścią Górnego Śląska (dzielnice Zabrza – Kończyce, Makoszowy, Pawłów należały do Polski). Odbywał się tu wzmożony ruch transgraniczny, rozwijały się kontakty handlowe i towarzyskie.

Początków ruchu narodowosocjalistycznego w Zabrzu należy szukać w 1922 r., kiedy powstała tu pierwsza organizacja narodowosocjalistyczna, skupiała w swych szeregach dawnych członków oddziałów samoobrony (Selbstschutz) i korpusów ochotniczych (Freikorps). Kres jej działalności położyła delegalizacja NSDAP po puczu monachijskim w 1923 r.. Jednak w tym samym roku powstała Partia Niemiecka (Deutsche Partei) w 1924 r. zmieniła nazwę na Niemiecko-Volkistowski Ruch Wolności. 4.05.1924 r. wygrała wybory komunalne.  Wówczas jej przywódca Max Fillusch wszedł do rady gminy Biskupice. W 1925 r. na terenie całych Niemiec, a także na Śląsku odbudowano partię NSDAP. Jako pierwsza na Górnym Śląsku powstała grupa miejscowa w Zabrzu, nieoficjalnie 23.06.1925 r. (oficjalnie 13.07. gdy dokumenty dotarły do Monachium). Liczyła wówczas 26 członków. Pierwszym szefem nowej grupy został Johann Cholewa. Jednym z  jej działaczy był Max Fillusch – główny przedstawiciel partii na Górnym Śląsku. W listopadzie 1929 r. wybrano go do rady miasta Zabrze, a 14 września 1930 r. na posła do Reichstagu. W 1932 został kierownikiem powiatowym NSDAP w Zabrzu, a po objęciu władzy przez Hitlera w 1933 r. został mianowany nadburmistrzem miasta, sprawował tę funkcję do 1945 r. Następne grupy miejscowe na terenie obecnego Zabrza powstały w Biskupicach (12 członków była to już druga grupa) i Zaborzu. Utworzono pierwszy na całym Górnym Śląsku oddział SA służący do obrony wieców i atakowania zebrań przeciwników politycznych, zwłaszcza komunistów. Mimo, iż NSDAP pojawiła się w Zabrzu najwcześniej, długo nie odgrywała znaczącej roli. Głosiła populistyczne hasła, jak np. „miastem rządzi czerwona koalicja marksistów i reakcjonistów, która działa na usługach komunistów,  finansowana jest przez Żydów”. W początkach swej działalności  NSDAP w Hindenburgu bardziej skupiała się na walkach ulicznych z komunistami i licznych marszach. Inne partie nie traktowały jej poważnie. Jednak powoli zyskiwała zwolenników. W Zabrzu w 1926 r. posiadała 56 członków, w 1927 r. – 66, a w 1928 r. -77.

W czasie kryzysu gospodarczego wykorzystała frustrację społeczną. Już w 1931 r. jej liczebność w okręgu zabrzańskim wzrosła do 600 osób. W tym okresie na  Górnym Śląsku było 130 tys. bezrobotnych, z czego 10% pochodziło z Zabrza. W 1931 r. NSDAP próbowała zwiększyć wpływy w kręgach robotniczych, gdzie dominowały SPD i KPD. Utworzono „brunatne” związki zawodowe – Narodowosocjalistyczną Organizację Komórek Zawodowych (NSBO – NS Betriebszellenorganisation). Pierwsze komórki w Zabrzu powstały na początku 1931 r. Ich gwałtowny rozwój nastąpił od 1932 r. Wiązało się to z zamykaniem zakładów przemysłowych, bez pracy zostały całe osiedla. Dzięki akcji propagandowej NSDAP w pierwszych wyborach w 1932 r. partia uzyskała kilkanaście tysięcy głosów, a w kolejnych tego samego roku nawet kilkadziesiąt tysięcy. Po przejęciu władzy hitlerowcy zręcznie przypisali sobie projekty Centrum. Sama NSDAP zaczęła budować po 1 000 mieszkań rocznie. W październiku 1931 r. podzielono grupę miejscową w Zabrzu na pięć sekcji, a te na komórki uliczne. Usprawniało to akcję propagandową i werbunkową. Po roku nastąpiła kolejna reorganizacja – NSDAP dopasowano do struktur administracji państwowej – w sierpniu 1932 r. powstaje kierownictwo powiatowe w Zabrzu. Pierwszy kierownikiem powiatowym (kreisleiterem) został Walter Podolski, który był nim do końca września 1933 r. W październiku 1933 r. zastępuje go Max Fillusch, a po jego wyborze na stanowisko nadburmistrza Hindenburga funkcję tę przejął Alfred Jonas. Kolejni kierownicy w czasie wojny to:  Johannes Schweter (1939-1949), Paul Makosch (1930-1941), Otto de Bruyn (1941-1943) i Georg Joschke (1943-1945). Najważniejsza zmiana organizacyjna nastąpiła na przełomie 1938 i 1939 r. Podzielono Zabrze na 26 grup miejscowych odpowiadających kwartałom miasta. Stan ten utrzymał się do 1945 roku. Grupy podzielono na komórki, a te na bloki obejmujące kilkadziesiąt gospodarstw domowych. Odpowiedzialne były za kontakty partii z ludnością. W 1939 r. zabrzańska NSDAP liczyła 3 393 członków.

W latach 1925-1941 zabrzańska partia nazistowska podlegała kierownictwu okręgowemu NSDAP Śląsk z siedzibą we Wrocławiu, na czele z Helmutem Bruecknerem. W 1941 r. powstał Okręg NSDAP Górny Śląsk z siedzibą w Katowicach. Dowódcą został Fritz Bracht.

Początkowo naziści mieli poprawny stosunek do mniejszości polskiej. Nadburmistrz Max Fillusch podkreślał, że do Zabrza przyjeżdża teatr polski i nawet jest polska księgarnia. Miało to oznaczać, iż naziści realizują postanowienia konwencji genewskiej (zwanej górnośląską)[5] jednocześnie oskarżając stronę polską o prześladowanie Niemców w Polsce.  

Ze względu na pograniczne położenie zabrzańscy naziści wytworzyli sobie etos „bojowników pogranicza” broniących „niemieckiego” charakteru Górnego Śląska przed polskością. Zasadniczą rolę w antypolskiej polityce odgrywała przybudówka NSDAP – Związek Niemieckiego Wschodu (Bund Deutscher Osten). Utworzono ją 26.05.1933 r. Przewodził jej nauczyciel Johannes Gottschalk. Organizacja przeprowadziła liczne akcje propagandowe i szkoleniowe,  organizowała wiece oraz wystawy, na których m.in. wzywała do walki o niemieckość Śląska. Organizowała wycieczki i objazdy połączone z indoktrynacją, starano się udowodnić prawa Niemiec do Śląska. Ogromną rolę w tym ruchu odegrali nauczyciele. Walczono z językiem polskim w szkole i przestrzeni publicznej. Jego członkowie śledzili i denuncjowali polskich mieszkańców niemieckiego Górnego Śląska. Organizacja utworzyła kartotekę członków polskiej mniejszości – do czerwca 1937 roku zebrano 2 500 nazwisk. Doprowadziło to do szykanowania mniejszości przez władzę oraz zwalniania ich z pracy. Sprawdzali też jakim językiem posługiwali się mieszkańcy w życiu codziennym.

Od 1934 r. w NSDAP zaznacza się silny kurs antykościelny. Główną ideą partii na Górnym Śląsku było zniemczenie pogranicza, w związku z dużą ilością mniejszości polskiej, a także dlatego, iż wiele osób w pracy, czy prywatnie porozumiewało się w języku polskim. W 1935 r. NSDAP wyznaczyło cele „wychowania” i „opieki” czyli indoktrynacji ludności w duchu nazistowskim i całkowitej kontroli społeczeństwa przez partię. Dążono do uzyskania czystości rasowej, a Żydzi i komuniści mieli być bezwzględnie zwalczani. Organizowano akcje zbierania podpisów przeciwko kazaniom w języku polskim podczas mszy w kościołach. Zmieniano nazwy ulic i nazwiska brzmiące po polsku. Usuwano nagrobki powstańców śląskich, a także polskojęzyczne nagrobki. W maju 1939 r. zaprzestano głoszenia kazań podczas mszy w języku polskim, w archidiecezji wrocławskiej. Polskich działaczy narodowych zamykano w obozach koncentracyjnych w Niemczech. Region stał się czysty narodowo i względnie ujednolicony kulturowo.

W 1939 r. Hindenburg stanowił zaplecze dla wojsk niemieckich na granicy z Polską. To stąd wyruszyła część oddziałów Freikorpsu, złożonego częściowo z członków zabrzańskiej NSDAP i jej przybudówek. Po wybuchu wojny wielu członków zabrzańskiej NSDAP tworzyło niemiecką administrację na terenach okupowanych. W celu zapewnienia ciągłość produkcji przemysłowej zatrudniano więźniów i jeńców wojennych. Znalazły się tu osoby z ZSRR, Wielkiej Brytanii, Jugosławii  i Włoch. Latem 1942 r. zlikwidowano  zabrzańską gminę żydowską (600 osób). W czasie wojny otwarto również zabrzańską filie KL Auschwitz. Po walkach 24-26 stycznia 1945 r. miasto zostało zajęte przez pododdziały radzieckich 31. Korpusu Pancernego oraz 118. Korpusu.

Na podstawie:

R. Kaczmarek, M. Węcki: Miasta Górnego Śląska i Zagłębia 1939-1945, Katowice 2009

B. Linek: Klęska demokracji w republice weimarskiej i jej skutki dla Górnego Śląska na przykładzie Hindenburga/Zabrza, [w:] IX Seminarium Śląskie. Rozwój Śląska. Wczoraj – dziś – jutro. Publikacja pokonferencyjna, Gliwice-Opole 2004

Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek. Gliwice 2011


[1] 3.09.1922 r. po podziale Górnego Śląska odbyło się referendum , w którym 91,2 % mieszkańców opowiedziało się za pozostaniem przy państwie pruskim na starych zasadach.

[2] Migracja zarobkowa mieszkańców wschodnich prowincji w głąb państwa niemieckiego.

[3]  Nacjonalistyczne formacje paramilitarne działające w Niemczech w latach 1918- 192 222 założone przez zdemobilizowanych żołnierzy.

[4] Mapa z wynikami plebiscytu http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=24687&from=publication

[5] Konwencja  górnośląska  –  zawarta  w  Genewie 15.05.1922 r. umowa,  składająca  się  z  600  artykułów, regulująca  wszystkie  aspekty  związane  z  podziałem  Górnego  Śląska,  opracowana  przez  komisję  polsko  –  niemiecką.

Tomasz Kosiński

a.me.

Click to rate this post!
[Total: 1 Average: 5]
Facebook

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *