Wielomski: Ideologiczne i polityczne podstawy niemieckiej Europy 1939-1943

Dwie uwagi wstępne

Cel badawczy

            Ideologia i praktyka narodowego socjalizmu w sposób ewidentny podważały twierdzenie o przyrodzonej równości całego rodzaju ludzkiego wobec Boga i natury i faktu tego nie zmieni powierzchowna nazyfikacja chrześcijaństwa dokonywana przez część protestanckich pastorów i myślicieli w III Rzeszy, którzy stworzyli hybrydę „niemieckiego chrześcijaństwa”, próbując wpisać w nauczanie luterańskie zasadę rasową[1]. Podobnie nazizm jest nie do pogodzenia z ideologią liberalną głoszącą równość wszystkich ludzi wobec prawa. Naziści nigdy nie ukrywali, że odrzucają równość i jedność gatunku ludzkiego, gdyż teza taka była nie do pogodzenia z ich teoriami rasowymi, wedle których narody i ludy można poddać ścisłej segregacji i hierarchizacji. Odrzucenie idei jedności gatunku ludzkiego znajdziemy nawet u intelektualisty takiego formatu jak Carl Schmitt, gdy uzasadniał uchwalenie pamiętnych Ustaw Norymberskich (1935), pozbawiających tutejszych Żydów podstawowych praw obywatelskich[2].

            Celem tego tekstu jest porównanie założeń ideologów narodowo-socjalistycznych, dotyczących hierarchii ras ludzkich i narodów, z praktyką polityczną, którą zaczęto wcielać w życie, gdy od 1939 roku nazistowskie Niemcy skutecznie rozpoczęły podbój Europy. Hitlerowcy mogli wtenczas, na podbitych terenach, swobodnie wdrażać postulaty ideologiczne i głoszone hasła propagandowe na działania praktyczne, czyli przekształcić się w inżynierów społecznych budujących nową rzeczywistość wedle założeń narodowego socjalizmu. Celem tego tekstu jest porównanie teoretycznych założeń narodowego socjalizmu w kwestii rasowej i narodowej z ich praktyczną realizacją w okupowanej Europie. Problem ten rzadko gości w literaturze przedmiotu[3]. W tym celu, w pierwszej części tekstu („Założenia doktrynalne”) przeanalizujemy najważniejsze prace programowe, które wyszły spod piór ojców NSDAP – autorstwa samego Adolfa Hitlera i głównego ideologia partii Alfreda Rosenberga – aby na ich podstawie odtworzyć główne rysy nazistowskiej teorii hierarchii ras ludzkich i wspólnot narodowych. Chodzi nam o teorie, które – w momencie, gdy powstawały – nie były obciążone koniecznością uwzględnienia realiów politycznych, szczególnie zaś wojennych. Przedstawimy w tej części tekstu ideologię rasową nazizmu w postaci czystej, doktrynalnej, bez uwikłania w polityczne kompromisy. W drugiej części tekstu („Praktyka między ideologią a pragmatyzmem”) pokażemy faktyczne miejsce zajmowane przez poszczególne narody w Europie kontynentalnej okupowanej bezpośrednio lub zdominowanej (państwa sojusznicze) przez Niemców w l. 1939-1943. Porównanie pierwotnych założeń ideologicznych, prezentowanych w formie czystej i abstrakcyjnej, i późniejszej praktyki politycznej pokaże nam na ile III Rzesza w swojej polityce europejskiej kierowała się wcześniej wypracowaną ideologią, a na ile pragmatyzmem?

Ostatnią kwestię należy uściślić. W literaturze przedmiotu trwa ożywiona dyskusja na ile Adolf Hitler realnie panował nad podległymi mu resortami, wojskiem, lobbystami wielkiego przemysłu, SS czy Gestapo, a na ile funkcjonowały one autonomicznie i mieliśmy do czynienia z fikcją władcy omnipotentnego w teorii i realną „poliarchią” ośrodków władzy[4]. Jednakże w przypadku polityki zagranicznej Niemiec sytuacja jest odmienna. Pośród badaczy III Rzeszy panuje konsensus, że była to wyłączna domena Führera. Hitler był jej jedynym architektem, a dyplomaci byli wyłącznie wykonawcami jego personalnych koncepcji i odchodzili, gdy mieli inne zdanie[5]. Dlatego postawione wcześniej zagadnienie relacji czynników ideologicznych i pragmatycznych w polityce zagranicznej III Rzeszy w praktyce sprowadza się do problemu relacji przesłanek ideologicznych i pragmatycznych samego Hitlera. Na ile kierował się własną ideologią wyłożoną w Mein Kampf, a na ile jego polityka zagraniczna miała charakter pragmatyczny, czyli inspirowały ją przesłanki polityczne?

Ramy czasowe

            W tytule tego artykułu znalazły się lata 1939-1943. Rok 1939 jest dość oczywisty: to chwila, gdy III Rzesza rozpoczyna podboje. W III 1938 roku następuje Anschluß Austrii do Niemiec, a w wyniku Konferencji w Monachium (X 1938) przyłączone zostają Sudety, należące do tej pory do Czechosłowacji. W obydwu przypadkach chodzi o bezpośrednią aneksję do Niemiec ziem, które w prawie międzynarodowym nie mają statusu obszarów okupowanych, bowiem zmianę granic uznały zarówno kraje ościenne, a w przypadku Sudetów nawet wystraszony rząd w Pradze. Sytuacja zmienia się 15 III 1939 roku, gdy Wehrmacht wkracza do Pragi i rozpoczyna się regularna okupacja Czech, które zostały przekształcone oficjalnie w Protektorat Czech i Moraw, konstytuując pierwsze terytorium okupowane przez III Rzeszę. Dlatego datą początkową naszych badań jest 15 III 1939 roku. Cezura ta nie powinna wywołać kontrowersji.

Inaczej jest z cezurą końcową. Wydawałoby się, że końcem naszych rozważań powinien być V 1945 roku, czyli kapitulacja III Rzeszy, a tym samym i niemieckich rządów w Norwegii, czyli na ostatnim terytorium okupowanym. Jednak świadomie i celowo stawiamy cezurę końcową na II 1943 roku. Wynika ona z nagłej i radykalnej zmiany polityki niemieckiej wobec Europy znajdującej się pod niemiecką kontrolą, która nastąpiła w pierwszej połowie 1943 roku. Do klęski pod Stalingradem (II 1943) odnoszący sukcesy militarne Niemcy głosili doktrynę własnego niepodzielnego panowania nad Europą. Do tego czasu niemieccy prawnicy-internacjonaliści dwoili się i troili, aby opisać prawnie formułę niemieckiego panowania nad wielkimi przestrzeniami kontynentalnymi – gdzie nie występują już nowożytne suwerenne państwa, lecz w różnym stopniu zależne od Berlina terytoria – za pomocą tak pojęć jak „przestrzeń życiowa” (Lebensraum), „wspólnota volkistowska” (Volksgemeinschaft), „wielka przestrzeń” (Großraum), „hegemonia” (Hegemonie)[6]. Jest to, charakterystyczna dla Niemców, tendencja, aby nawet rzeczywistość powstałą z aktów nagiej przemocy opisać za pomocą norm prawnych (Neuordnung)[7].

Pod wpływem Stalingradu i kolejnych porażek, szczególnie klęski niemieckiej na Łuku Kurskim (VII-VIII 1943), początkowa narracja absolutnego panowania Berlina i równie absolutnej uległości ujarzmionych narodów ulega zmianie na rzecz dyskursu o konieczności wspólnej obrony Europy przed bolszewizmem. Od kapitulacji sił gen. Paulusa pod Stalingradem w oficjalnej propagandzie nie podkreślano już niemieckiego elementu władczego, lecz moment współpracy i możliwości powojennej koegzystencji zwycięskich Niemiec z niektórymi narodami, które z pokonanych wrogów mogą awansować do roli sojuszników-satelitów. Ich przyszła pozycja w faszystowskiej Europie będzie pochodna temu, ilu ochotników z tychże państw będą masowo wstępować w szeregi Waffen SS i wydajności robotników pracujących na rzecz Wehrmachtu walczącego o nową Europę[8].

Dalszy ciąg tekstu Adama Wielomskiego znajduje się TUTAJ

 

[1] Na temat tego cudacznego ruchu zob. np. R. Thalmann, Protestantisme et National-Socialisme: les débuts des ‚Chretien Allemands‘, „Revue d’Histoire Moderne et Contemporaine“, 1965, t. 12, nr 4, s. 287-308; H.J Sonne, Die politische Theologie der Deutschen Christen, Göttingen 1982; E. Voegelin, Hitler und die Deutschen, München 2006, s. 160-220.

[2] C. Schmitt, Die Verfassung der Freiheit, „Deutsche Juristen-Zeitung“, 1935, nr 40, s. 1133-35.

[3] W znanej nam literaturze pisze o problemie tylko E. Collotti, L’Europa nazista. Il progetto di un Nuovo ordine europeo (1939-1945), Firenze 2002, s. 40-78.

[4] P. Hüttenberger, Nationalsozialistische Polykratie, „Geschichte und Gesellschaft”, 1976, nr 2, s. 417-42.

[5] I. Kershaw, Qu’est-ce que le nazisme? Problèmes et perspectives d’interpretation, Paris 1997, s. 210-51.

[6] W naszym przekonaniu trzy najbardziej klasyczne rozprawy napisane w III Rzeszy, a próbujące uporządkować aparat pojęciowy dla niemieckiego panowania to: H. Triepel, Hegemonie. Ein Buch für führenden Staaten, Aalen 1974 [1938], s. 125-311; C. Schmitt, Völkerrechtliche Großraumordnung mit Interventionsverbot für raumfremde Mächte. Ein Beitrag zum Reichsbegriff im Völkerrecht, Berlin 1991 [1939]; R. Höhn, Reich, Grossraum, Grossmacht, Darmstadt 1942.

[7] M. Ziętek-Wielomska, Idea Neuordnung jako źródło niemieckich idei zjednoczenia Europy, w: Ł. Święcicki, A. Wielomski (red.), Od Christianitas do Unii Europejskiej. Historia idei zjednoczenia Europy, Warszawa 2015, s. 267-98.

[8] P. Ayçoberry, La question nazi. Essai sur les interprétations du national-socialisme, 1922-1975. Paris 1979, s. 129-30; M. Schmoeckel, Die Großraumtheorie. Ein Beitrag zur Geschichte der Völkerrechtswissenschaft im Dritten Reich, insbesondere der Kriegszeit, Berlin 1994, s. 156-57.

Click to rate this post!
[Total: 7 Average: 3.9]
Facebook

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *