Aleksander Sołżenicyn, Dwieście lat razem: 1795-1995. Część pierwsza: W przedrewolucyjnej Rosji, tłum. Adolf Mayer, Natalia Michalak, Wydawnictwo Wektory, Wrocław 2012, ss. 395
Nakładem Wydawnictwa Wektory ukazała się bardzo ładnie i solidnie wydana, długo wyczekiwana w Polsce, znakomita oraz jednocześnie będąca wyrazem pewnej odwagi książka autorstwa Aleksandra Sołżenicyna, pod tytułem „Dwieście lat razem: 1795-1995. Część pierwsza: W przedrewolucyjnej Rosji”. Dotyczy ona dziejów trudnego współistnienia w jednym państwie Rosjan i Żydów od końca XVIII wieku do końca XX wieku. Publikacja ta pozwala polskiemu czytelnikowi nie tylko dostrzec, ale i przede wszystkim w pełni zrozumieć argumenty przemawiające za racjami obu skonfliktowanych ze sobą stron, wzajemnie obwiniających się o niepowodzenia towarzyszące ich burzliwej koegzystencji. Z kolei dla zwaśnionych stron zdaje się nie tylko postulatem dążenia do wzajemnego zrozumienia, ale i… Właśnie. Czego? To pytanie do uważnego czytelnika książki.
Autor we wprowadzeniu zastrzega: „Dzieje kwestii żydowskiej w Rosji (czy tylko w Rosji?) są przede wszystkim bogate. Pisać o nich, to znaczy samemu usłyszeć nowe głosy w tej sprawie i przekazać je czytelnikowi. (W książce tej głosy żydowskie zabrzmią szerzej niż rosyjskie). Jednak od opinii publicznej częściej można się dowiedzieć, jak chodzić po ostrzu noża. Z obu stron czujesz na sobie możliwe, niemożliwe i jeszcze narastające wymówki i oskarżenia”. Zaznacza cel, który mu przyświecał i który konsekwentnie realizował na kolejnych stronicach książki – odnalezienie wszystkich możliwych do wyodrębnienia sposobów rozumienia oraz dostrzegalnych dróg wiodących ku przyszłości, wolnych od minionego żalu.
W recenzowanym dziele pod tytułem „Dwieście lat razem: 1795-1995. Część pierwsza: W przedrewolucyjnej Rosji” zostało poruszonych bardzo wiele wątków, między innymi dotyczących upokarzającej zapalczywości, konsekwencji wzajemnych, niewybaczonych urazów, przemilczania pewnych kwestii dotyczących koegzystencji Rosjan i Żydów, potencjału rozwoju społeczeństwa uzależnionego od „uleczenia pamięci”. Aleksander Sołżenicyn nie wchodzi w nic niewnoszącą do tematu polemikę z narodową opinią publiczną, lecz zagłębia się w pewne sytuacje, analizuje wydarzenia z przeszłości i wyciąga wnioski ważne dla weryfikacji hipotezy postawionej we wstępie. Dąży do uchwycenia pełnego obrazu rzeczywistości, dzięki badaniu materiałów historycznych, wykorzystaniu wielu perspektyw, między innymi: religijnej, mistycznej, historyczno-egzystencjalnej, a także skoncentrowaniu się na kluczowych aspektach: historycznym, politycznym, egzystencjalnym, kulturowym. Stara się doszukać prawdopodobnych motywacji, tam gdzie trudno o jednoznaczne informacje („Widocznie powodowała nimi nie materialna potrzeba, lecz siła przekonania”), przy czym wyraźnie oddziela swoje komentarze i interpretacje od materiałów źródłowych. Dokładnie wyjaśnia niedopowiedzenia czy powody pewnych wydarzeń, na przykład: „Nie jest przypadkiem, że żydowska organizacja robotnicza powstała właśnie w Wilnie. Miasto to było litewską Jerozolimą, zawsze zamieszkiwała je znaczna liczba żydowskiej inteligencji, płynęły też przez Wilno – z Zachodu, do Petersburga i do Moskwy – wszystkie transporty nielegalnej literatury”.
Autor czasem wydaje się czytelnikowi sprawiedliwym arbitrem, na przykład, kiedy neguje fałszywe oskarżenia, oddala nieporozumienia, przypomina uzasadnione roszczenia czy weryfikuje lub falsyfikuje między innymi dokumenty: „Można stwierdzić, że był to falsyfikat – z wielu powodów. Nie tylko dlatego, że Braham nigdy nie przedstawił żadnych materiałów poświadczających ten tekst; nie wyłącznie z tej przyczyny, iż fałszywce zaprzeczył A. A. Łopuchin, zdecydowany nieprzyjaciel Plehwego…”. Linia argumentacyjna Aleksandra Sołżenicyna jest w każdym przypadku doskonale przemyślana oraz wiarygodna z uwagi na mnogość przypisów do źródeł i obrazowe cytaty.
„Dwieście lat razem: 1795-1995. Część pierwsza: W przedrewolucyjnej Rosji” Aleksandra Sołżenicyna to ważna książka. Lektura wręcz obowiązkowa dla osób interesujących się historią relacji rosyjsko-żydowskich. Ukazuje także – lecz w znacznie mniejszym stopniu – wątek polskości (na przykład odnośnie wydarzeń z XVIII wieku) na ich kanwie. To także wartościowa pozycja bibliograficzna dla historyków dążących do zrozumienia dotąd niewyjaśnionych faktów z dziejów koegzystencji Rosjan i Żydów. Ale przede wszystkim jest ona godna polecenia czytelnikom łaknącym dobrej książki.
Krzysztof Wróblewski
Książka dostępna na stronie Wydawnictwa Wektory: http://www.wydawnictwowektory.pl/product.php?id_product=55
a.me.
