Henryk Grynberg, Monolog polsko-żydowski, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012, ss. 176

            Zbiór, pełnych wspomnień oraz refleksji nad nimi esejów pt. „Monolog polsko-żydowski” autorstwa Henryka Grynberga, laureata wielu nagród literackich, m.in. Nagrody Kościelskich, został poświęcony zagadnieniom wpisanym w zetknięcie się historii żydowskiej z historią Polski i Ukrainy, zwłaszcza dialogowi który wydaje się – przynajmniej w obliczu przywołanych opowieści – niemożliwy, a jednocześnie nieodzowny dla społeczeństw, które współistnieją oraz wykluczaniu kultury żydowskiej z kultury polskiej. Jawi się on jednocześnie jako swoisty hołd dla dumy bycia Żydem.

            Publikacja składa się z dwunastu szkiców zatytułowanych kolejno: „Historia polsko-żydowska”, „Polska ekskluzywna”, „Trójkąt polsko-żydowsko-ukraiński”, „Dziedzictwo duchowe”, „Przymieszka krwi”, „Żyd, który udawał Polaka, który udawał Żyda…”, „My, Żydzi z Dobrego”, „Obowiązek”, „Palestyna, Palestyna…”, „Winię Europę”, „Nad pięknym, modrym Wannsee”, „Imperatyw człowieczeństwa”. Część z nich była publikowana wcześniej na łamach „Res Publici Nowej”, „Odrze”, „Okay Ameryka”, przy czym warto nadmienić, iż wywołały one wówczas ożywione dyskusje i wiele kontrowersji.

            Dzieła H. Grynberga wyzwalają rozmaite emocje – od gniewu, przez współczucie i wzruszenie, do ukontentowania, głównie wówczas, gdy autor sądzi i oskarża, prawi o konsekwencjach obsesji czy wspomina o obrazach widzianych przed laty. Z kolei zderzenia potrzeb, złudzeń, klęsk obecnych na przestrzeni dziejów rodzą wątpliwości co do słuszności pewnych zachowań, i szerzej – rozczarowanie człowiekiem.

            Jednocześnie niektóre szkice zdają się próbą rozprawienia z przeszłością. Wynika to z konsekwentnego ustosunkowywania się H. Grynberga m.in. do kolejnych, cytowanych, artykułów opublikowanych np. w „Karcie”, „Tygodniku Powszechnym” czy refleksji Gustawa Herlinga Grudzińskiego, Władysława Bartoszewskiego. W świetle tego znamienne są również próby odparcia zarzutów o słabości: „Żydów można oskarżać o naiwność i niewybaczalne zaufanie do europejskiej kultury, a w konsekwencji bezradność wobec zorganizowanego mordu na niespotykaną przedtem skalę, ale nie o bierność. Zorganizowane społeczności gett ratowały się jak mogły zarówno od śmierci fizycznej, jak i moralnej”[1] oraz ich egzemplifikacje: „Świadczą o tym nadludzkie wysiłki Korczaka, Gepnera, Czerniakowa, a nawet kontrowersyjnego Rumkowskiego; rozpaczliwe zrywy zbrojne w getcie warszawskim i białostockim, opór w Będzinie, Częstochowie, Tarnowie, Krakowie…”[2].

            W esejach jest wiele żalu i goryczy obecnych w wymownych, napisanych z ogromnym kunsztem skrzydlatych słowach: „Antysemityzm, który w PRL był państwowy i splajtował jak wszystko inne, co było państwowe, został w III Rzeczypospolitej sprywatyzowany jak wszystko inne i najbardziej ze wszystkiego prosperuje”[3]. Autor prześledził i opisał dzieje antysemityzmu czy – jak zauważył – także i neoantysemityzmu w Polsce, ze swojej własnej, interesującej poznawczo perspektywy. W świetle tego istotne jest pojęcie „presji antysemickiej”, które wprowadził i zdefiniował na potrzeby wywodu. Godne uwagi jest to, że wyraźnie wyodrębnił i zobrazował przykładami jego przejawy w różnych aspektach życia społecznego.

            H. Grynberg napisał wiele o swoich odczuciach w zakresie potrzeby zaangażowania umysłowego w funkcjonowanie w ramach społeczności oraz o specyfice kultury żydowskiej widzianej jego oczyma. O miłości do Ameryki w obliczu świata, który znamionuje obłęd oraz utraty kapitału zainwestowanego w Polskę. Wiele uwagi poświęcił nadziejom i złudzeniom, od których nie sposób się uwolnić.

            Książka pt. „Monolog polsko-żydowski” to ciekawa i warta polecenia propozycja wydawnicza Wydawnictwa Czarne. Stanowi poruszającą opowieść o niekończącym się balansowaniu pomiędzy cierpieniem a nienasyceniem na przestrzeni dziejów antysemityzmu. Jest także wyrazem poszukiwania tego, co stanowi o niemożności porozumienia pomiędzy Żydami i Polakami. To monolog, któremu warto się przysłuchać, by zrozumieć.

Joanna Rak

Książka jest dostępna na stronie Wydawnictwa Czarne: http://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/monolog-polsko-zydowski–2
a.me.

[1] H. Grynberg, Monolog polsko-żydowski, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012, s. 25.

[2] Tamże.

[3] Tamże, s. 34.