Robert D. Kaplan, Monsun. Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji, tłum. Janusz Ruszkowski, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012, ss. 421

            Najnowsza publikacja autorstwa amerykańskiego dziennikarza, znakomitego pisarza, komentatora politycznego, współpracownika m.in. „The New York Times”, „The Washington Post”, autora wielu książek, np. „Polityka wojowników. Dlaczego przywództwo potrzebuje pogańskich wartości” – Roberta D. Kaplana pt. „Monsun. Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji” to zbiór fascynujących obrazów oraz historii o Wschodzie, a jednocześnie opowieść o „monsunowej Azji” stającej się demograficznym i strategicznym centrum świata w XXI wieku.

Książka składa się z trzech części poprzedzonych interesującą przedmową pt. „Wybrzeża Eurazji”. Zawiera ona zestawienie dziejów XX wieku z diagnozą XXI wieku pojętych jako determinanta centrów świata. Warto rozważyć obecne w jego ramach trafne i obrazowe metafory odnoszące się do przełomowych zmian, np. „Właśnie na wybrzeżach Eurazji – w morskim oikoumene średniowiecznego muzułmańskiego świata, którym prawie zawsze interesowały się Chiny – toczy się dziś napięty dialog między cywilizacją zachodnią a islamską, powstaje sieć globalnych szlaków energetycznych, która jest układem nerwowym współczesnego świata”[1]. Jednocześnie R. D. Kaplan nakreślił perspektywę, z której rozpatrzył rolę Regionu Oceanu Indyjskiego we współczesnym świecie. Zwrócił uwagę na potrzebę pojmowania jej nie tylko jako frapującej geografii, ale i jako idei. Otóż idea ta – według autora – zarysowuje panoramę islamu, łączy jego centralną pozycję z globalną polityką energetyczną, a także znaczeniem światowych marynarek wojennych, dając ludziom pogląd na istnienie wielopłaszczyznowej rzeczywistości. Pozwala również na dostrzeżenie bogatego w tradycje świata jako całości – świata nieuznającego globalizacji jako ukojenia czy remedium na wszechobecne zło[2].

Pierwsza część publikacji ma charakter wprowadzenia i zawiera jeden rozdział zatytułowany „Chiny rozwijają się wertykalnie, Indie – horyzontalnie”. Autor skoncentrował się w nim na ukazaniu sytuacji w regionie. Wyeksponował i – co szczególnie cenne – uzasadnił fakt niedoceniania znaczenia wpisanego w niego potencjału przez Amerykanów. Zwrócił przy tym uwagę na trudności w postrzeganiu Oceanu Indyjskiego, których niejednokrotnie przysparzają nietrafne nazwy, np. „zderzenie cywilizacji” czy złe mapy. Scharakteryzował najważniejsze strategie, m.in. „sznura pereł”, omówił problemy, np. „problem Malakki”. Zakończył ją wyrażając – poprzedzone szeregiem nierzadko niesłusznie pomijanych w polskiej literaturze argumentów – przekonanie, że Ocean Indyjski ponownie znalazł się w centrum świata, tak jak to było w starożytności i średniowieczu.

Druga najobszerniejsza część to trzynaście niezwykle zróżnicowanych, dzięki historiom opowiedzianym na jej łamach, rozdziałów zatytułowanych kolejno: „Oman jest wszędzie”, „Granice Curzona”, „»Ziemie Indii«”, „Beludżystan i Sindh”, „Burzliwy rozwój Gudźaratu”, „Widziane z Delhi”, „Bangladesz. Wyzwanie egzystencjalne”, „Kalkuta. Kolejne globalne miasto”, „O strategii i pięknie”, „Sri Lanka. Nowa geopolityka”, „Birma. Tam, gdzie zderzają się Indie i Chiny”, „Indonezyjski tropikalny islam”, „Morskie serce Azji”. R. D. Kaplan omówił na ich łamach dzieje Oceanu Indyjskiego, zależności pomiędzy morzem i pustynią a wybranymi nurtami politycznymi, zmianą klimatu z skrajnym ubóstwem i islamskim ekstremizmem, hinduskim ekstremizmem a rozwojem gospodarczym i społecznym, istniejące w regionie dylematy dotyczące np. Birmy czy Pakistanu oraz wyzwania, m.in. dla Stanów Zjednoczonych. Zwrócił przy tym uwagę na specyfikę poszczególnych państw, nie szczędząc obrazowych opisów, które z powodzeniem zastąpią najlepsze fotografie, np. „Południowe wybrzeże Półwyspu Arabskiego jest ogniście kolorową pustynią, z równinami łagodnie schodzącymi ku morzu i ostro wyniesionymi, poszarpanymi formacjami dolomitów, wapieni i łupków. Oszałamiająco piękne, szerokie, puste i dziewicze plaże ciągną się setkami kilometrów. Tutaj naprawdę nic nie wyszło spod ludzkiej ręki. Morze, chociaż hipnotyzujące, nie jest zdolne ożywić historycznej pamięci, więc jaskrawo turkusowa woda pozwala jedynie domyślić się, że znajdujemy się w okolicach Zwrotnika. Za to wiatr opowiada ciekawą historię…”[3]. Opisy tego, co fascynuje przybysza przeplatają się z radami dotyczącymi m.in. trafności wyboru karawany wielbłądów jako środka transportu oraz chłodnymi i trzeźwymi analizami, co czyni narrację niezwykle atrakcyjną z perspektywy Czytelnika.

Ostatnia część książki składa się z trzech rozdziałów poświęconych marzeniom, uporowi, dylematom, zatytułowanych kolejno: „Chińska strategia dwóch oceanów?”, „Jedność i anarchia”, „Zanzibar. Ostatnia granica”. Autor przeanalizował w jej ramach morską ekspansję Chin, poświęcając wiele uwagi wybranym czynnikom, czyli historycznym zmianom, które w jego mniemaniu zdeterminują XXI wiek. Wykazał się przy tym świadomością badawczą, podkreślając wagę rozważenia w każdym z analizowanych przypadków całego konglomeratu czynników, m.in. religijnych, politycznych, środowiskowych itd. R. D. Kaplan stwierdził, że Ocean Indyjski jawi się jako doskonałe miejsce do refleksji na temat przyszłości amerykańskiej dominacji. Wyraził przy tym postulat potrzeby zrozumienia przez polityczne ośrodki decyzyjne USA i Zachodu czym jest „monsun” i jakie są jego konsekwencje dla ich funkcjonowania. Część tę kończy interesująca i warta dalszych badań koncepcja na temat potrzeby ustalenia i pogodzenia dążeń Amerykanów z dążeniami świata powstającego nad Oceanem Indyjskim.

Według R. D. Kaplana z dobrej mapy będącej przestrzenną wizją światowej polityki można wywnioskować kierunki rozwoju sytuacji. Niewątpliwie „Monsun. Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji” to zatem także niezwykle oryginalny przewodnik z dobrą mapą po Regionie Oceanu Indyjskiego. Zawiera bowiem nieocenione przestrogi przed tym, co zaciemnia istotę problemów oraz podpowiedzi dotyczące tego jak patrzeć, by dostrzec. Bez wahania można ją zatem polecić wszystkim znużonym tradycyjnymi przewodnikami oraz dążącymi do faktycznego poznania rzeczywistości.

Joanna Rak

Książka można kupić na stronie Wydawnictwa Czarne: http://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/monsun

[1] R. D. Kaplan, Monsun. Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji, tłum. J. Ruszkowski, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012, s. 11.

[2] Zob. tamże, s. 13.

[3] Tamże, s. 37.