Beata Łaciak, Obyczajowość polska czasu transformacji. Czyli wojna postu z karnawałem, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2007, ss. 371

            „Obyczajowość polska czasu transformacji. Czyli wojna postu z karnawałem” to znakomita próba rekonstrukcji określonych, współczesnych obyczajów właściwych społeczeństwu polskiemu oraz nowych tendencji w tym zakresie, które pojawiły się w Polsce po 1989 r. Uzmysławia także w jaki sposób nieustannie dokonujące się zmiany polityczne i gospodarcze oddziałują na sferę obyczajowości w różnych dziedzinach życia, mianowicie np. daje pogląd na nową tendencję obyczajową związaną z gospodarką rynkową, to znaczy z profesjonalizacją, której przejawy są dostrzegalne w kolejnych aspektach rzeczywistości – nie tylko takich jak opieka nad dziećmi czy osobami starszymi, ale i chociażby usług erotycznych, wróżbiarskich bądź wymuszania haraczu.

            Warto zauważyć, że socjolog, Beata Łaciak skoncentrowała się w swojej książce na analizie przemian obyczajowych, a jej postępowanie badawcze odznacza się obiektywizmem, to znaczy nie oceniła zjawisk obyczajowych, lecz rzetelnie je przedstawiła. Uwzględniła zróżnicowanie społeczne, dając pogląd na specyfikę obyczajową poszczególnych grup oraz kategorii społecznych. Szczególnie ciekawe poznawczo jest wykorzystanie pojęcia karnawalizacji zaczerpniętego z językoznawczej koncepcji Michaiła Bachtina do opisu współczesnych zjawisk kulturowych. Wynika to z dostrzeżenia podobieństw pomiędzy zasadami, którymi rządził się średniowieczny karnawał a współczesną kulturą, dla której za charakterystyczne uważa się konsumpcję, hedonizm, rozrywkę, rozmycie granicy pomiędzy twórczością elitarną a popularną. Istotne jest także dostrzegalne w kulturze zachodniej – a znamienne dla karnawału – zanegowanie hierarchii społecznej, odwrócenie porządku świata, w którym wszystko jest dopuszczalne, gdzie za nadrzędną wartość uznaje się indywidualną wolność i pluralizm kulturowy[1], co ma związek ze zniesieniem granic pomiędzy rzeczywistą sferą poważną a sferą zabawy, czyli światem fikcji. Odbywa się to za przyzwoleniem ludzi na zachowania niezgodne z przyjętymi normami i wartościami, a właściwym okresowi karnawału, przejawiającym się w wyzwoleniu ze społecznych reguł, łamaniu tabu. Analogicznie – zabawa, rozrywka i cielesne przyjemności stają się podstawową formą ludzkiej aktywności, innymi słowy, kultura sprowadza się do rozrywki.

            W związku z karnawalizacją kultury, autorka dostrzegła zjawisko karnawalizacji obyczajowości, które przejawia się m. in. w tym, że praca przestaje być postrzegana jako wysiłek, obowiązek czy forma zapewnienia bytu, lecz upatruje się w niej raczej pasji lub przyjemności. Przymus troski o ciało – upiększanie, podkreślanie walorów i ukrywanie mankamentów to wszakże nic innego jak karnawałowe maski pozwalające ukryć prawdziwą tożsamość. Karnawałowe rozpusty znajdują odzwierciedlenie w swobodzie obyczajowej (np. zbyt wczesnej inicjacji seksualnej, zdradach czy rozwodach), którą z należytą starannością przeanalizowała na łamach recenzowanej publikacji B. Łaciak.

            Niemniej, zamieszczone w książce wyniki badań dowodzą, że w Polsce ma miejsce metaforyczna wojna postu z karnawałem. Dostrzegłszy karnawalizację współczesnych polskich obyczajów, trudno nie zauważyć także tendencji jej przeciwstawnych. To znaczy, np. z jednej strony częścią miejskiego krajobrazu są sex shopy, agencje towarzyskie i lokale z tańcem erotycznym, z kolei z drugiej – różnorodne organizacje społeczne czy księża inicjują akcje celujące w doprowadzeniu do zamknięcia  placówek handlowych i usługowych związanych z seks biznesem[2]. Autorka omówiła i zobrazowała licznymi przykładami zaczerpniętymi z tekstów kultury popularnej wszystkie tezy dotyczące niniejszej wojny. Pozwala to czytelnikowi zrozumieć, co stanowi o istocie polskiej obyczajowości.

            Recenzowana książka składa się z czterech obszernych rozdziałów. Każdy z nich został poświęcony innemu typowi obyczajowości: małżeńsko-rodzinnej, pracy, dotyczącej ciała oraz świątecznej. Podzielono je na podrozdziały w ramach których omówiono poszczególne aspekty danych dziedzin życia, nie stroniąc od refleksji nad trudnymi problemami dotykającymi współczesnego społeczeństwa. Scharakteryzowano bowiem m. in. kwestie dotyczące nowych form rodziny – rodzin rekonstruowanych,  mobbingu, anoreksji, bulimii, „pusztości”, komercjalizacji religijności, sekt, duchownych jako bohaterów medialnych, ciągłej potrzeby bycia młodym itd. Warto nadmienić, że B. Łaciak, we wprowadzeniu, poświęciła wiele miejsca konceptualizacji i dystynkcji pojęć często mylonych oraz nieprecyzyjnie, intuicyjnie wykorzystywanych, zwłaszcza zwyczaju i obyczaju. Zaprezentowała katalog definicji oddających ich istotę, co jawi się jako pomocne dla czytelnika dążącego do pełnego zrozumienia treści prezentowanych na łamach książki. Niezwykle interesujące wnioski zawarła także w podsumowaniu, dając pogląd na stałość i zmienność pewnych tendencji obecnych w polskiej obyczajowości.

            Docenić należy także wybór materiału empirycznego. Autorka uznała bowiem za podstawowy materiał badawczy teksty kultury popularnej – prasę, np. „Życie na gorąco”, „Przyjaciółka”, „Gazeta Wyborcza”, filmy fabularne, np. „Miss mokrego podkoszulka”, „Dług”, „Nie ma zmiłuj” i seriale telewizyjne, np. „M jak miłość”, „Klan”, „Na dobre i na złe”. Analizę jakościową przekazów medialnych uzupełniła wynikami własnych badań – wywiadów przeprowadzonych w dwóch miastach, wynikami badań ankietowych m. in. CBOS-u, OBOP-u. Podczas pisania posiłkowała się także licznymi wynikami badań innych naukowców oraz opracowaniami, które dobrze uzupełniają zaproponowane przez B. Łaciak eksplikacje i egzemplifikacje obyczajów.

            „Obyczajowość polska czasu transformacji. Czyli wojna postu z karnawałem” to książka godna polecenia. Stanowi nie tylko pogłębione studium polskiej obyczajowości, lecz interesujący opis nieustającej walki pomiędzy tendencjami postnymi a karnawalizacją. Zebrane, interesujące przykłady dowodzą, że ta metaforyczna wojna jest przesądzającą o jej wyjątkowości częścią.

Joanna Rak

a.me.

[1] Zob. B. Łaciak, Obyczajowość polska czasu transformacji. Czyli wojna postu z karnawałem, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2007, s. 352.

[2] Zob. tamże, s. 355-361.