Człowiek jest syntezą nieskończoności i skończoności, doczesności i wieczności, wolności i konieczności, jednym słowem syntezą.[1]

Nadzwyczaj pochlebia mi zestawienie mojej książki z „Etyką nikomachejską” Arystotelesa. Mogę też potwierdzić, że idąc za wskazówkami Harvey C. Mansfielda uczyniłem z zawartości jego pism główny punkt oparcia dla krytyki myśli Machiavellego. Nie przeczę także, iż wiele czerpałem z filozofii polityki Leo Straussa i jego szkoły[2], jednak w odróżnieniu od perspektywy tego mistrza i wielkiego nauczyciela współczesnej filozofii politycznej, łaskawiej spoglądam na chrześcijaństwo i to, co ono wnosi do klasycznej syntezy myślowej antyku i średniowiecza.

Ceniąc tę syntezę i aspirując do uczestnictwa w jej obronie, m.in. pod patronatem Erica Voegelina, nigdy nie widziałem się w roli inkwizytora. Podzielam bowiem przekonanie tych, którzy obowiązki filozoficznych dociekań w dziedzinie polityki łączą nade wszystko z poszukiwaniem prawdy, a następnie ustalaniem tego, co dobre i sprawiedliwe. Co najwyżej mógłbym więc być doradcą jakiegoś chrześcijańskiego inkwizytora, który nie istnieje i istnieć w naszych czasach nie może.

Czy już z tego powodu moja książka jest nierealistyczna, a jej przesłanie skazane na niepowodzenie? Przed ostateczną oceną dobrze byłoby posłuchać, co mam na swoją obronę.

Rozmyślne pominięcia Michała Grabana m. in. w kwestii tyrańskości postawy Machiavellego (oraz jego licznych bohaterów) sprawiają, że deklarowany zamiar uchwycenia sedna wywodów mojej książki, w pewnej mierze, chybia celu. Nie podzielam bowiem tych interpretacji Platona czy Arystotelesa, które rozwadniają ich opozycję wobec uosobienia niesprawiedliwości, jakim był i pozostaje w świecie polityki tyran.

Moim zdaniem właśnie stosunek do tyranii należy do tych rzeczy, które w istocie przesądzają o przepaści pomiędzy starożytnikami i nowożytnikami oraz o ich kategorialnej różnicy w kwestii realizmu. Nie da się sensownie dyskutować o znaczeniu przemocy i podstępu w polityce bez ustosunkowania się do problemu niesprawiedliwości postawy tyrana.

Drugim zagadnieniem nie do pominięcia jest opozycja w pojmowaniu roztropności przez Machiavellego i Arystotelesa. Powiem więcej, od tego, jak się pojmuje mądrość praktyczną (bo tak się tłumaczy na języki nowożytne phronesis) zależy rozgraniczenie tego, co w polityce prawowite i niegodziwe, usprawiedliwione albo niewybaczalne itd.

Co do kwestii przeciwstawienia tego, co ludzie faktycznie czynią i tego, co się czynić powinno, to moim zdaniem racja leży po stronie tych, którzy wskazują, iż ludzka egzystencja nie daje się adekwatnie opisać bez istotnego napięcia między byciem a powinnością, między grzesznym, niedoskonałym ludzkim postępowaniem a poczuciem godziwości i poszanowaniem dobroci, sprawiedliwości (i odwrotnie: napięcia między uleganiem słabości i złu a stawaniem po stronie tego, co prawe, słuszne i zbawienne). Człowiek, który ignorowałby wszelką powinność i kierował się wyłącznie instrumentalną kalkulacją skuteczności byłby najpewniej zbrodniarzem, a moralnie niebezpiecznym potworem.

Poszukując oparcia dla krytyki mojego stanowiska dr Graban łączy skuteczność, fortunę i konieczność na sposób właściwy Machiavellemu, odmawiając tym samym realizmu klasykom, którzy w swoim rozumieniu dzielności łączyli powodzenie czynów z ich godziwością, natomiast presji konieczności przeciwstawiali ludzką perfekcję i inteligencję.

Spór o rolę teorii w praktyce politycznej to zarazem spór o ludzką doskonałość i prawość moralną. Z perspektywy Arystotelesa nie można sensownie rozprawiać o tym, co praktyczne, użyteczne i opłacalne z pominięciem tego, co możliwe i etycznie godziwe czy przynajmniej usprawiedliwione i dopuszczalne. W świecie greckich i chrześcijańskich klasyków niedopuszczalne jest zalecanie skuteczności opartej na niegodziwości i niesprawiedliwości. Posługiwanie się przemocą i przebiegłością w tym świecie wymaga teoretycznego i etycznego usprawiedliwienia. Inaczej jest przedmiotem nagany i surowego osądu. Racja stanu Arystotelesowskiego męża stanu czy chrześcijańskiego myśliciela nie może abstrahować od aspektu moralnego. Można zaryzykować opinię, że właściwą odpowiedzią klasyków na niecywilizowaną, cyniczną przemoc i oszustwo jest „walka bez przemocy”, „obywatelskie nieposłuszeństwo” i czynny opór oraz „życie w prawdzie”.

Z kolei kwestia pochodna (przywołana przez Autora recenzji), czy światem rządzi ślepa fortuna, która nagradza niemających żadnych skrupułów chytrych zuchwalców i czy na tym świecie nie ma sprawiedliwości – poddana została dyskusji w mojej książce. Nie widzę więc potrzeby by do niej bezpośrednio obszerniej powracać.

Tutaj mogę tylko przypomnieć, że nie podzielam poglądu, iż „polityka jako taka jest brudna z istoty i nieodwołalnie”, tak jak nie uważam za wyraz realizmu przekonania, że w polityce międzynarodowej liczą się tylko interesy i siła, zarazem wątpię, iżby ostatnie słowo należało do „księcia ciemności” i jego „moralnego mroku”; skłaniam się raczej do myśli, iż (jak ujął to Platon w Prawach) „człowiek jest boską zabawką”, a słowo ostatnie należy do osądu Bożej Opatrzności. Oznacza to pogląd, że zło ostatecznie nie przeważa dobra, mrok nie gasi światłości, a ludzkie życie nie jest tylko nihilistyczną wolą mocy czy bezdusznym kłębowiskiem ślepych instynktów[3], zaś zbiorowość ludzka nie tłumaczy się, bez reszty, mechaniką przyziemnych interesów. Tym samym zaprzeczam, że mamy do czy­nie­nia tylko z „irra­cjo­nal­nym świa­tem nie­za­słu­żo­nego cier­pie­nia” i „bez­kar­nej nie­spra­wie­dli­wo­ści”, w któ­rym nie ma „zasady odpłaty i zadość­uczy­nie­nia, które mogli­by­śmy inter­pre­to­wać meta­fi­zycz­nie”.

Owszem, niezasłużone cierpienie zdarza się na tym świecie i pozostaje ono czymś po ludzku niezrozumiałym, jest więc ono – dla człowieka wierzącego – tajemnicą. Czy niesprawiedliwość jest bezkarna – trudno to ustalić. Ogłoszenie śmierci metafizyki, tak jak mocna teza o nieuchronnej jakoby sekularyzacji świata w mojej ocenie są wątpliwe i w oczywisty sposób nieprzekonujące. Dr Michał Graban wprawdzie wprost na temat sekularyzacji się nie wypowiada, jednak pamiętam Jego stanowcze stanowisko dotyczące nowoczesności i postmodernizmu – jako nieuchronnych i nieodwracalnych.

Wskazywanie bardziej rozbudowanych racji za moim, wyżej zarysowanym poglądem wymagałoby czasu i miejsca, jakimi tutaj nie dysponuję.

Dr Michał Graban twierdzi, że jako akademik nie rozumiem praktycznego życia, tj. w szczególności praktyki politycznej i jej wymagań, nie rozumiem ponoć także polityki międzynarodowej, gdyż „żyję w świe­cie, w któ­rym do racji się prze­ko­nuje, a nie się je narzuca”. Mam także nie rozumieć, iż poli­tyka „musi się odwo­ły­wać do siły i przy­musu, reali­zo­wać pewne zada­nia z zasko­cze­nia, metodą fak­tów doko­na­nych”. Ponadto nie dostrzegam jakoby „kato­lic­kiego makiawelizmu” i tego, że odwo­ła­nie do poli­tyki siły było w prze­szło­ści udzia­łem także autorów kon­ser­wa­tyw­nych. Cóż mogę na te zarzuty odpowiedzieć?

Nigdy nie porównywałem świata polityki do klubu dyskusyjnego, co bywało udziałem niektórych kantystów, a współcześnie Hannah Arendt czy Jurgena Habermasa. Jak dotychczas, właściwie nie wypowiadałem się bezpośrednio na temat roli siły, przymusu czy przemocy w polityce[4]. Na ten temat mój pogląd jest dosyć złożony. Aby precyzyjnie zabrać głos w tej sprawie, musiałbym wyróżnić wiele odmian przemocy czy przymusu. Krótko powiem tak: siła, przymus i przemoc stanowią stałe elementy ludzkiego świata. Pozostaję sceptykiem, co do możliwości, aby w dającej się przewidzieć przyszłości wojny w ogóle przestały istnieć. Na to zaś, że dana zbiorowość w dłuższej perspektywie czasowej zachowuje dyspozycję do zorganizowanej siły (ekonomiczną, militarna, moralną), której może używać, składa się wiele procesów i uwarunkowań. O niektórych z nich trafnie pisał Machiavelli, o innych raczej Arystoteles, Mahatma Gandhi, Grocjusz i myśliciele chrześcijańscy. Oczywiście – w polityce należałoby odróżniać rozmaite odmiany przemocy, np. tzw. przemoc strukturalną (i związaną z nią propagandę) od elementów przemocy (i podstępu) w codziennej walce i rywalizacji partyjnej; przemoc podczas wojen nowego typu od tej obecnej – w pokojowej polityce międzynarodowej, np. w Unii Europejskiej itd. Na temat użycia siły i podstępu – wybaczalnych i dających się usprawiedliwić – pisałem w zrecenzowanej książce. Można je stosować tylko wyjątkowo, w ograniczonym zakresie i po wyczerpaniu innych możliwości.

Co do real politik, „kan­tow­skiego pacy­fi­zmu i opty­mi­stycznej wiary w postęp”, to poddałem je krytyce z perspektywy klasycznej we wspomnianym artykule „Wojny sprawiedliwe według Kanta i Grocjusza”, a także w zrecenzowanej książce o cnotach politycznych. Postęp(np. w bardziej cywilizowanym prowadzeniu wojen) świat Zachodu zawdzięcza bardziej chrześcijańskiemu nauczaniu niż naśladowczej po części (w tym względzie) świeckiej tradycji oświecenia.

Czy w Polsce brakuje trzeźwej diagnozy torującej drogę korzystnemu dla nas działaniu w polityce międzynarodowej? Zapewne, ale długofalowa ocena tzw. racji stanu pozostaje, moim zdaniem, w kolizji z real politik w rozumieniu niemieckich naśladowców Machiavellego, poczynając od Fryderyka Wielkiego. Zagadnieniu polskiego miękkiego makiawelizmu poświęciłem nieco uwagi w moim niedawnym artykule[5]. Najogólniej rzecz ujmując, uważam makiawelizm[6] w polityce międzynarodowej za krótkowzroczny i w skutkach oznaczający cywilizacyjny regres.

Nie odnajduję się w tym, co Recenzent nazywa „mora­lizmem w sto­sun­kach mię­dzy­na­ro­do­wych”, lecz w formule „realizmu wysokiego”, którą scharakteryzowałem w Koncepcji cnót politycznych. Podejście reprezentowane przez Carla Schmitta, a u nas np. przez prof. Bronisława Łagowskiego, zgodnie z którym moralne zniesławianie przeciwników politycznych jest nieuczciwe i fatalne w skutkach, uważam tylko za częściowo słuszne i przekonywujące. Osądy moralne w rywalizacji politycznej przyjmuję za dopuszczalne, choć często nadużywane i nierzadko nie dość dobrze uzasadnione. Co do tradycyjnych wojen między państwami narodowymi, to – jak słusznie pisał o tym Herfried Münkler[7] – współcześnie nieomal nie występują, ustąpiwszy miejsca wojnom nowego typu, gdzie medialne atakowanie przeciwnika quasi-moralnymi argumentami jest nadzwyczaj częste. Co do opinii M. Grabana, że w „efek­cie glo­bal­nych tren­dów roz­wo­jo­wych żyjemy w sta­nie cha­osu i bała­ganu, który przy­po­mina hob­be­sow­ską wojnę wszyst­kich ze wszyst­kimi”, to jestem podobnego zdania, chociaż wystrzegałbym się w opisie tej sytuacji używać pojęcia fortuny Machiavellego.

Z kolei uwaga, że nie dopuszczam takiej możliwości, iż „świa­tem mógłby rzą­dzić chaos – nie­okieł­znana siła, któ­rej wyro­ków nie jeste­śmy w sta­nie prze­wi­dzieć” jest o tyle trafna, że w nierozstrzygniętym sporze o to, czy świat co do zasady jest inteligibilny – czy można odnajdować w nim sensowny porządek, czy też raczej przypomina on szekspirowską „opowieść idioty” z Makbeta[8] – staję po stronie Platona, Kanta, a nawet (z zastrzeżeniami) Hegla oraz myślicieli chrześcijańskich jak Tomasz z Akwinu. Wiąże się to z mym przekonaniem, że – jakkolwiek nasz ludzki rozum ma ograniczone kompetencje, to z jego perspektywy, wspartej elementami religijnego wglądu wykraczającego poza czysty intelekt, ład w ludzkim świecie jest czymś przeważającym, a chaos – zagadkowym, co utrudnia wiarę w Królestwo Boże na ziemi, lecz wiary w jakąś uchwytną sprawiedliwość i ostateczną rezurekcję nie wyklucza.

W zakończeniu swojej recenzji dr Graban sugeruje, iż inteligentni idealiści życiowi, wskutek licznych porażek mądrzeją na starość i stają się makiawelicznymi realistami. Czy tak jest rzeczywiście? Tego nie wiem, chociaż i tego nie wykluczam. Natomiast moralną ocenę życia pozostawiam innym, tym, którzy bardziej identyfikują się z makiawelicznym myśleniem o świecie, byle tylko nie ułatwiali sobie sprawy, ulegając przywidzeniom i nie pomijali w tej ocenie znanych faktów, o jakich pisałem w mojej książce.

Na koniec chcę podziękować Michałowi Grabanowi, który łaskawie zechciał moją obszerną monografię o cnotach politycznych przeczytać i podjąć wysiłek zrozumienia pokrewny temu, jaki autor włożył w poszukiwanie odpowiedzi na te dręczące pytania, na które nie ma jednej dobrej odpowiedzi.

Romuald Piekarski

[1] SØren Kierkegaard, Bojaźń i drżenie. Choroba na śmierć, tłum. J. Iwaszkiewicz, PWN, Warszawa 1982, s. 146.

[2] Podzielam też wiele twierdzeń i rozpoznań Leo Straussa: jego diagnozę, że nowoczesność oznacza obniżenie standardów w polityce, jego odkrycie, iż Machiavelli jest, nadzwyczaj wpływowym i jednym z najważniejszych założycieli nowej tradycji w filozofii politycznej, nowego republikanizmu, nowoczesnej polityki itd. Wielokrotnie dawałem także wyraz swojej sympatii dla „starożytników” w słynnym sporze z „nowożytnikami”. Jednak każde z tych stwierdzeń mógłbym opatrywać zastrzeżeniami, jak np. że wyciągam odmienne, bardziej krytyczne wnioski z pokrewieństwa i długu między Nietzschem a Machiavellim, widząc w obu zapamiętałych, neopogańskich wrogów chrześcijaństwa.

[3] Stanowi to alternatywę, wobec nihilizmu, jaki rozważał Kierkegaard pisząc: „jeżeli na dnie wszystkiego czai się tylko dziko działająca moc, która kłębiąc się w wirze ciemnych namiętności zrodziła wszystko, (…) jeżeli pustka bezdenna i nigdy nienasycona kryje się pod wszystkim (…) jeżeli pokolenia mijają (…) jak wicher na pustyni (…) jakże puste i beznadziejne wydaje się życie!” (S. Kierkegaard, Bojaźń i drżenie. Choroba na śmierć, op. cit., s. 13).

[4] Pewnym wyjątkiem jest tu mój artykuł Wojny sprawiedliwe według Kanta i Grocjusza w: [red. J. Miklaszewska, P. Spryszak], Kant wobec problemów współczesnego świata, wyd. UJ, Kraków 2005.

[5] Zob. „Przewrotny realizm polityczny Machiavellego”, w: kwartalnik „Pieniądze i Więź” 2 (55) lato 2012, Sopot 2012.

[6] Którego nie utożsamiam ze szkołą realizmu politycznego, np. Raymonda Arona czy Hansa Morgenthau.

[7] Herfried Münkler,Wojny naszych czasów (WAM Kraków 2004).

[8] „Życie jest tylko przechodnim półcieniem, nędznym aktorem, który swą rolę przez parę godzin wygrawszy na scenie w nicość przepada – powieścią idioty, głośną, wrzaskliwą, a nic nie znaczącą.” (http://szekspir.kulturalna.com/cytaty-0.html)