Tego typu temat niewątpliwie należy zacząć od wielkich odkryć geograficznych, które wiążą się z takimi procesami zachodzącymi w Europie na przełomie XV i XVI w. jak: powolny rozkład feudalizmu i upadek szlachty, upowszechnienie pieniądza, umocnienie roli miast, istotny wzrost zainteresowania krajami leżącymi poza wpływami muzułmańskimi, zwłaszcza w kontekście handlowym, wzrost pozycji kupców i mieszczan, etc. Jednakże towary, które w owym czasie zyskały symbol majętności i każdy kto miał pieniądze/złoto to je chciał, były bardzo drogie za sprawą kosztów transportu i dodatkowych opłat dla pośredników – innym problemem były niedobory złota. Poza tym, w 1453 r. Turcy zdobyli Konstantynopol zamykając drogę bizantyjską a drogi handlowe biegnące przez Egipt były zbyt drogie. Tak miał zrodzić się pomysł szukania nowych szlaków, który wraz z Odrodzeniem i pojawieniem się wielu nowych wynalazków zyskał realny kształt. Elementem tego miało być przejęcie kontroli nad Afryką i w tym szczególną rolę miała Portugalia.

            To właśnie Portugalczycy jako pierwsi zbadali wschodnie i zachodnie wybrzeże. W 1415 r. zajęli Ceutę, która posłużyła jako główna baza wypadowa. Książę Henryk Żeglarz w tym celu wybudował flotę i to on miał być autorem konceptu znalezienia drogi do Indii przez opłynięcie Afryki. W 1445 r. Portugalia opanowała Zielony Przylądek w dzisiejszym Senegalu a 1471 r. dotarli do Gwinei. W 1488 r. Bartłomiej Diaz dotarł do Przylądka Dobrej Nadziei. Jednakże do XVIII w. sama kolonizacja w Afryce nie odbywała się w znaczącym stopniu, gdyż skupiła się na Indiach i Ameryce.

            W Afryce Północnej Portugalia w różnym czasie kontrolowała następujące tereny (wymieniam tylko najważniejsze): Aguz (obecnie Souira Guedima, Maroko) 1506-1525; Alcácer-Ceguer (obecnie Ksar es-Seghir, Maroko) 1458-1549/50; Asila/Arzila w Maroku 1471-1550 i 1577-1589; Azzamur/Azamor w Maroku 1513-1541; Ceuta 1415-1640; Mazagão/Mazagan/El Jadida w Maroku 1485?-1769; Mogador (obecnie Essaouira, Maroko) 1506-1510; Safim/Safi w Maroku 1488-1541; Agadir (zw. Santa Cruz do Cabo de Gué) w Maroku 1505-1541 zdobyte ale formalnie dalej do Portugalii; Tanger/Tangier w Maroku 1471-1662 oddany w wiano księżniczki Katarzyny Bragança, która wyszła za mąż za króla Karola II Stuarta; Oudane/Wadam na obszarze dzisiejszej Mauretanii 1487-szybko zostało porzucone ze względu na małą atrakcyjność ale przejęcie przez lokalne ludy nastąpiło w połowie XVI w. Natomiast w pozostałej części Afryki wyglądało to następująco: Akra/Accra (obecna stolica Ghany) 1557-1576 fort został zniszczony przez lokalne ludy; Angola 1575-1975; Ano-Bom (wyspa w Zatoce Gwinejskiej; wchodzi obecnie w skład Gwinei Równikowej) 1474-1778 przejęta przez Hiszpanię po traktacie z El Pardo; Arkin/Arguim (wyspa u wybrzeży Mauretanii) 1445-1633 zajęta przez Holandię w trakcie Wojny Osiemdziesięcioletniej o wyzwolenie Niderlandów; Kabinda/Cabinda (silne wpływy portugalskie od XV w., obecnie prowincja w Angoli oddzielona od głównego terytorium państwa obszarem Demokratycznej Republiki Kongo) formalnie od 1885 r. a miasto od 1883-1975; Wyspy Zielonego Przylądka/Cabo Verde (obecnie Republika Zielonego Przylądka; dawne centrum handlu niewolnikami) 1462-1975; São Jorge da Mina (obecnie Elmina w Ghanie) 1482-1637 zdobyte przez Holandię; Fernando Pó (obecnie wyspa Bioko, gdzie mieści się Malabo, stolica Gwinei Równikowej) odkrycie w 1471-1778 przejęta przez Hiszpanię po traktacie z El Pardo; Portugalskie Złote Wybrzeże/Costa do Ouro Portuguesa (obecnie Ghana) 1482-1642 przejęte przez Holandię; Gwinea Portugalska/Guiné Portuguesa (obecnie Gwinea Bissau) 1446-1974; wyspa Madera 1418-1976 (od 1976 r. Region Autonomiczny Madery, wchodzi w skład Portugalii); Malindi/ Melinde (miasto w Kenii) 1498-I połowa XVII w.; południowy Madagaskar tylko jaka baza dla statków, brak osadnictwa, niewielkie forty – do poł. XVI w.?;  archipelag Maskareny na wschód od Madagaskaru 1512-do poł. XVI w.; Mombasa/ Mombaça (miasto w Kenii) 1593-1698 zajęcie przez Sułtanat Omanu do 1728 r. i ponowna władza Portugalii do 1729 r.; Mozambik/Moçambique 1498-1975; Quíloa (obecnie ruiny Kilwa Kisiwani e de Songo Mnara w Tanzanii) 1505-1512 opuszczone; Fortaleza de São João Baptista de Ajudá (dziś Ouidah w Beninie) 1680-1961; Wyspy Świętego Tomasza i Książęcej/São Tomé e Príncipe (obecnie Demokratyczna Republika Wysp Świętego Tomasza i Książęcej) odkrycie między 1469 a 1472 r.- 1975; archipelag Sokotra/Socotorá (obecnie należy do Jemenu) 1506-1511; archipelag Zanzibar 1503-1698 przejęcie przez Sułtanat Omanu; Ziguinchor (miasto w dzisiejszym Senegalu) 1645-1888 przejmuje Francja.

            Wraz z odkryciami narodziła się rywalizacja. Ponieważ w XV w. dominującymi na morzach i oceanach były Hiszpania i Portugalia, to właśnie te państwa omal nie doprowadziły do wojny. Pierwszym elementem, który miał pogodzić oba kraje był traktat w Alcáçovas z 1479 r., w którym Portugalia miała mieć monopol na afrykański handel. Jednakże amerykańskie sukcesy Hiszpanii spowodowały, że Lizbona również chciała mieć w tym udział. Traktat z Tordesillas z 1494 r. umożliwił Portugalii w praktyce rozszerzyć swe wpływy na dzisiejszą Brazylię. Lizbona właśnie wtedy osiągnęła szczyt wielkości: od Brazylii, przez dominację w Afryce po Timor i Goa w Indiach, lecz Ameryka przyniosła Hiszpanii majątek i to ona miała wyrosnąć na imperium. Wielkim problemem dla portugalskiego imperium kolonialnego była unia personalna zw. Unią Iberyjską. W literaturze możemy też się spotkać z określeniem podboju Portugalii przez Hiszpanię a trwało to w latach 1580-1640. W tym czasie Madryt zbytnio nie troszczył się o portugalskie posiadłości a te były uszczuplane przez Persję, Oman a zwłaszcza Holendrów. Szczególnie bolesna była utrata Przylądka Dobrej Nadziei, który Portugalczycy nie kolonizowali ale do nich formalnie należał. Holendrzy rozpoczęli osadnictwo w 1652 r. Dopiero po 1640 r. Portugalia odzyskała inicjatywę w Brazylii, gdzie coraz śmielej Holandia poczynała ale strat w Indiach już nie odrobiła. Wiek XVII to szczyt potęgi holenderskiej ale na horyzoncie pojawił się nowy gracz: Anglia, a wraz z Aktami Nawigacyjnymi Cromwella rozpoczęły się wojny angielsko-holenderskie zakończone praktycznym upadkiem Holandii w 1784 r. W tym samym czasie pozycja imperialna Hiszpanii była coraz mniejsza a na znaczeniu zyskiwała rywalizacja angielsko-francusko. Portugalia w XVIII w. nie wychylając się utrzymała swój stan posiadania. W XIX w. kolonialna rywalizacja przybrała nowy wymiar za sprawą nowego typu zależności między państwami a posiadaczami kapitału. Wtedy to kolonizacja i ekspansja najmocniej dotknęły Afrykę.

            Wzrost zainteresowania Afryką przez Portugalię możemy zaobserwować po uniezależnieniu się Brazylii. Portugalska świadomość narodowa opierała się m. in. na odrodzeniu imperium a elementem tego miała być kolonizacja Afryki. Innym elementem tego był fakt, że o ile Hiszpania, Francja czy Anglia notowały duże straty terytorialne o tyle portugalskie posiadłości w Afryce i Azji znacząco się nie zmniejszały. Na uwagę zasługuje fakt, że koniec XIX w. to gospodarczy kryzys w Portugalii oraz prosperita São Tomé i w Angoli. Poza tym, Anglicy i Niemcy woleli by Portugalia uzyskała więcej niż wynika to z jej pozycji, niż gdyby przypadło to Francji, która i tak poczynała coraz śmielej. Natomiast samej Lizbonie w dobie imperializmu z XIX w. marzyło się zajęcie Angoli i Mozambiku a także obszarów między nimi, czyli Rodezji Północnej i Południowej oraz Niasy (dzisiejszej Zambii i Zimbabwe oraz Malawi). Jednakże popularna w Wielkiej Brytanii koncepcja kolei Kair-Kapsztad autorstwa Cecila Rhodesa stała na przeszkodzie portugalskim planom – ultimatum Londynu z 1890 r. ostatecznie precyzowało sfery wpływów. Poza tym, pod koniec XIX w. w tymże regionie pewną siłą cechowały się republiki burskie.

            Portugalski minister spraw zagranicznych w 1967 r. powiedział: Tylko my praktykowaliśmy wielorasowość, najdoskonalszy wyraz braterstwa ludów. Nikt na świecie nie podważa znaczenia tej zasady, ale wszyscy nieco wahają się przyznać, że jest to wynalazek portugalski, a uznanie tego powiększyłoby nasz autorytet na świecie. Zdania te padły w końcowym okresie istnienia portugalskiego imperium kolonialnego. Z tego powodu Portugalia tak długo wzbraniała się przed przyznaniem niepodległości obszarom, które nazywała nie koloniami ale prowincjami zamorskimi. Sama nazwa kolonia została prawnie zniesiona w 1822 r. – powróciła w 1926 r. ale António Salazar ponownie zniósł w 1951 r. Poza tym, ważnym elementem portugalskiego myślenia o zamorskich posiadłościach w XX w. była książka Gilberto Freyre’a Casa Grande e senzala z 1933 r. a wydana w Polsce w 1985 r. pod tytułem Panowie i niewolnicy. Była to analiza społeczeństwa brazylijskiego, gdzie podkreślono, iż mieszanie się ras było najlepsze co mogło spotkać Brazylię. To zmieszanie miało doprowadzić do stopienia ras a Portugalia Salazara miała sobie przypisać zasługi w zapoczątkowaniu tegoż procesu. W ten sposób chciano podkreślić wielkość portugalskiego imperium. Rewolucja goździków z 1974 r. zakończyła istnienie tegoż imperium.

            Należy w tym miejscu podkreślić, że z wyjątkiem Wysp Zielonego Przylądka i Brazylii, gdzie liczbę osób razy mieszanej oblicza się na 42%, w pozostałych częściach portugalskiego imperium kolonialnego mieszanie się ras było rzadkością a ludności rasy białej było stosunkowo niewiele. Faktem jednak jest, że formalnie nie istniało prawo rasistowskie choć w praktyce wyglądało to różnie.

            Jako przykład do stworzenia modelu kolonizacji Afryki przed epoką imperializmu może posłużyć próba przejęcia kontroli nad obszarem między mozambickim a angolańskim wybrzeżem. W owym czasie na znacznym obszarze dzisiejszego Zimbabwe istniały takie polityczne twory  Monomotapa, Torwa czy Czangamire. Obszar ten miał wiele do zaoferowania: największe złoża złota na całym południu Afryki (wzdłuż Limpopo), bawełna znad Zambezi oraz miedź z północnego Mashonalandu (wschodnia część wyżyny zimbabweńskiej). Już w 1506 roku nastąpiło zajęcie największego w owym czasie portu w Mozambiku – Sofali. W tym też czasie do Portugalczyków przyszli specjalni wysłannicy władcy Monomotapy, co możemy zaliczyć jako pierwsze międzynarodowe stosunki Europy z krajem Czarnej Afryki. Wraz z 1528 r. nastąpił znaczny rozwój wpływów Portugalii, co było związane z docieraniem kupców i poszerzaniem stosunków handlowych. Już w 1544 roku Portugalczycy dostali zgodę na tworzenie w granicach Królestwa Monomotapy feiras, czyli stacji handlowej oraz ustanowienie stanowiska rezydenta tejże stacji. Głównym elementem handlu było złoto, a także kość słoniowa. W tym też czasie, nastąpił wzrost osadnictwa europejskiego na terenie dzisiejszego Zimbabwe – trzeba jednak podkreślić, że o ile w XVII wieku było około 200 osadników, to już w XVIII wieku tylko 50. Jest to spowodowane taktyką jaką Lizbona się kierowała – Portugalia kontrolowała głównie wybrzeża, natomiast nie prowadziła szerokiej akcji osiedleńczej. W 1560 roku rozpoczęła się misja chrystianizacyjna jezuity Gonzalo da Silveiry, lecz skończyła się rzezią. To spowodowało militarną akcję odwetową, lecz i to skończyło się klęską (z tysiąca żołnierzy Francisco Barreto, przeżyło zaledwie dwustu). Wtedy też zaczęły narastać problemy – walka o władzę i tendencje odśrodkowe w państwie Monomotapy. Doszło do tego, że w 1632 roku Król Mavura uznał się za lennika Króla Portugalii i w związku z tym wygnał wszystkich muzułmanów. Ten okres stanowi też wzrost roli dominikanów na wyżynie zimbabweńskiej. Doszło do tego, że syn władcy Dom Miguel uzyskał doktorat z teologii, przez co był pierwszym wykształconym mieszkańcem dzisiejszego Zimbabwe w rozumieniu europejskim. Portugalczycy próbowali oficjalnie zająć obszar między rzekami Limpopo i Zambezi w latach 1861 – 1862 oraz 1869 – 1884, lecz brytyjskie ultimatum zakończyło te próby definitywnie.

            Wraz z XIX w. obok skupiania się na kontaktach handlowych i eksploatacji Afryki w portugalskiej polityce doszedł element osadnictwa. Wtedy też wykrystalizowały się główne portugalskie kolonie: Angola, Mozambik i Gwinea Portugalska oraz kilka małych enklaw. Oficjalnie wszystkie wyszczególnione grupy społeczne (Europejczycy, assimilados, Afrykańczycy, metiscos/osoby rasy mieszanej) miały równy status prawny – ale istniał cenzus wykształcenia i majątku, który tylko nielicznej grupie przyznawał prawa polityczne. Wraz z nastaniem rządów Antonio de Oliveira Salazara sama Portugalia jak i kolonie były kierowane silną ręką: z jednej strony prowadzono dużą akcję osiedleńczą a z drugiej wraz z tworzeniem się ruchów wyzwoleńczych do kolonii wysyłano znaczne siły zbrojne a także wzmacniano aparat policyjny. Jednakże kolonie portugalskie były traktowane jak źródło pieniędzy, nie przeprowadzano większych inwestycji, nie dbano o zwiększenie poziomu życia, nie troszczono się o poziom edukacji, etc. Jako przykład posłuży Angola. Zanim Wielka Brytania potraktowała Australię jak wielką kolonię karną, podobnie czyniła Portugalia w Angoli. Dopiero po II wojnie światowej, zapewne z obawy przed rosnącymi tendencjami niepodległościowymi, nastąpiła zmiana w polityce Lizbony. O ile w 1930 r. w Angoli było tylko 30 tysięcy osadników to w 1971 r. ich liczba wzrosła do 350 tysięcy. Jednakże w latach sześćdziesiątych XX w. 1/3 dochodu narodowego Portugalii pochodziła z kolonii a 75% sił zbrojnych (150 tysięcy żołnierzy) stacjonowało poza metropolią. W samej Angoli z 60 tysięcy żołnierzy w trakcie wojny zginęło 13 tysięcy. Blisko 50% budżetu Portugalii pod koniec lat sześćdziesiątych XX w. pochłaniała wojna w Angoli – większa część zysków z kolonii. Wtedy też zrodził się pomysł „luzytańskiej federacji suwerennych państw” autorstwa Antonio de Spinoli, ale było już za późno.

            Luzytania była rzymską prowincją obejmującą dzisiejszą Portugalię i zachodnią Hiszpanię. W kontekście imperium kolonialnego kwestia ta nabrała nowego charakteru ale wyjaśnianiem tego posłużę się cytatem prof. Jacka Bartyzela: Portugalska konkwista Nowego Świata nadała portugalskiej duchowości piętno katolicyzmu misyjnego i luzytańskiego mesjanizmu imperialnego, jako że za jej nadrzędny cel uznano szerzenie cywilizacji chrześcijańskiej (Cristandade). Kamienne kolumny z herbem Portugalii, zwieńczone krzyżem, ustawiane na brzegach nowoodkrytych lądów, nie pełniły jedynie funkcji zwykłego słupa granicznego, ale stawały się znakiem chrześcijańskiego „nowego Królestwa bez kresu” – Czwartego Imperium (po hellenistycznym, rzymskim i średniowiecznym). Wraz z rewolucją goździków i rokiem 1975, portugalskie imperium kolonialne w Afryce przestało istnieć a Angolę i Mozambik przez długie jeszcze lata targały wojny domowe.

Źródło: OS PORTUGUESES NO NORTE DE ÁFRICA, http://en.calameo.com/read/00077148227807da3f844, [dostęp dn. 17.09.2014]; Antigos territórios e colónias do Império Português, http://www.aresemares.com/index.php/paises/portugal/antigos-territorios-e-colonias-do-imperio-portugues/, [dostęp dn. 17.09.2014]; R. Selbach, H. C. Cardoso, M. van den Berg, Gradual Creolization: Studies celebrating Jacques Arends, Philadelphia 2009, http://books.google.pl/books?id=weI5AAAAQBAJ&pg=PA259&lpg=PA259&dq=accra+portugal+1557&source=bl&ots=hQ9HQTXlOP&sig=6XAiNsf_MK7P4N71w1SqCZVOU14&hl=pl&sa=X&ei=b6QZVLDvJsXnyQOm0IGIDQ&ved=0CEUQ6AEwBQ#v=onepage&q&f=false, [dostęp dn. 17.09.2014]; Equatorial Guinea, http://www.worldstatesmen.org/Equatorial_Guinea.html, [dostęp dn. 17.09.2014]; Tratado de El Pardo, http://es.wikisource.org/wiki/Tratado_de_El_Pardo_%281778%29, [dostęp dn. 17.09.2014]; Portuguese Colonization: East Africa, http://everything2.com/title/Portuguese+Colonization%253A+East+Africa, [dostęp dn. 17.09.2014]; Fort Jesus, Mombasa, http://www.letsgokenya.com/fort-jesus, [dostęp dn. 17.09.2014]; J. Lizardo, A Identificação do Forte Português em Quíloa, http://ceam.pt/wp-content/uploads/2009/07/13adendaviii-j-lizardo.pdf, [dostęp dn. 17.09.2014]; Sуo Joуo Baptista de AJudс A Feitoria portuguesa do Grande Imperio do Benim, http://rcl.com.sapo.pt/ajuda.html, [dostęp dn. 17.09.2014]; History of Sao Tome and Principe, http://www.historyofnations.net/africa/saotome.html, [dostęp dn. 17.09.2014]; J. Pereira de Costa, Socotorá e o Domíno Putuguês No Oriente, Coimbra 1973, http://books.google.pl/books?id=MI5kWVtbqQwC&pg=PA12&lpg=PA12&dq=Socotor%C3%A1+1506+1511&source=bl&ots=GCuNu4vcik&sig=G4fI9x03bBCZJh7od1pTnRlxUkQ&hl=pl&sa=X&ei=esMZVLvFOKOBywPHhIDwCw&ved=0CDcQ6AEwAzgU#v=onepage&q=Socotor%C3%A1%201506%201511&f=false, [dostęp dn. 17.09.2014]; W. H. Ingrams, Zanzibar: Its History and Its People, Abingdon 2005, http://books.google.pl/books?id=oYhrCkGaxyUC&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false, [dostęp dn. 17.09.2014]; Treaty Between Spain and Portugal, Concluded at Alcacovas, September 4, 1479, http://avalon.law.yale.edu/15th_century/sppo01.asp, [dostęp dn. 18.09.2014]; T. Pinto Coelho, Lord Salisbury ́s 1890 Ultimatum to Portugal and Anglo-Portuguese Relations, http://www.mod-langs.ox.ac.uk/files/windsor/6_pintocoelho.pdf, [dostęp dn. 18.09.2014]; H. Zins, Historia Zimbabwe, Warszawa 2003; A. Bartnicki pod red., Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996 Historia konfliktów, Warszawa 1998; J. Prokopczuk, Historia Afryki w zarysie, Warszawa 1964; M. Ferro, Historia kolonizacji, Warszawa 1997; J. Bartyzel, Nacjonalizm a religia w krajach iberyjskich w XX wieku, http://www.legitymizm.org/nacjonalizm-religia-kraje-iberyjskie, [dostęp dn. 19.09.2014]; M. Ramerini, A Portuguese fort in Madagascar: The fort near Tolanaro, http://www.colonialvoyage.com/portuguese-fort-in-madagascar/#, [dostęp dn. 19.09.2014].

dr Krystian Chołaszczyński

/ame/