Porównanie tradycji konserwatywnych w Ameryce i Kanadzie i ich ścieżek rozwoju może przynieść pewne zaskakujące rezultaty.

Ameryka powstała, przynajmniej pozornie, jako rewolucyjne społeczeństwo, które odrzuciło kajdany Starego Świata. Początki Kanady leżą w dwóch odrębnych kulturach. Pierwszą z nich była francuska Kanada, która w znacznej mierze utrzymywała swój anciene regime, będąca już pod rządami brytyjskimi w czasie Rewolcuji Francuskiej. Początki francuskiej Kanady sięgają co najmniej założenia Quebecu w 1608 roku. W 1760 roku, francuska Kanada została podbita przez Brytyjczyków po zwycięstwie w bitwie na Równinach Abrahama pod Quebec City (1759). Brytyjczycy byli jednak względnie tolerancyjni, pozwalając, na przykład, na utrzymanie wiary rzymsko-katolickiej. Druga kultura, która wyrosła na zdecydowanie dominującą, szczególnie w XIX wieku, to kultura brytyjska (lub angielska), której początki leżały głównie pośród zjednoczonych imperialnych lojalistów, uchodźców po amerykańskiej rewolucji, którzy osiedlili się w Górnej Kanadzie (Ontario) i na wybrzeżu atlantyckim. Warto zwrócić uwagę, że populacja tubylców była uważana za będącą pod specjalną ochroną brytyjskiej korony i że istniał znaczny stopień pokrewieństwa między Brytyjczykami a Indianami. O wiele bardziej niż w przypadku Stanów Zjednoczonych, gdzie Deklaracja Niepodległości oskarżyła Jerzego III o wypuszczenie „dzikusów” pośród amerykańskiej ludności.

Kulminacją ewolucji długiej historii Brytyjczyków i Francuzów w Kanadzie była Konfederacja 1867 roku. Ustawa o brytyjskiej Ameryce Północnej (British North America Act), która ustanowiła Dominium Kanady, była ustawą parlamentu brytyjskiego. Kluczowym frazami były „pokój, porządek i sprawne rządy”, w przeciwieństwie do „życia, wolności i dążenia do szczęścia” w amerykańskim dokumencie założycielskim. Konfederacja była głównie dziełem angielsko-kanadyjskich (Macdonald) i francusko-kanadyjskich (Cartier) konserwatystów. Sir John A. Macdonald pełnił funkcję kanadyjskiego premiera przez większość XIX wieku.

Jedną z głównych przyczyn kanadyjskiej konfederacji był lęk przez ekspansywną Ameryką, który powstał w następstwie fatalnej amerykańskiej wojny domowej / wojny między stanami, gdzie, zgodnie z niektórymi interpretacjami, amerykańskie Południe zostało zmiażdżone przez rzeczników amerykańskiego unitaryzmu politycznego. W rzeczywistości dla niektórych amerykańskich konserwatystów, porażka amerykańskiego Południa została uznana za przyczynę fundamentalnego odejścia od prawdziwie federalistycznych zasad lężących u podstaw Stanów Zjednoczonych. Niestety, tzw. „prawa stanowe” w ostatnim czasie zostały sklasyfikowane jako obrona „południowej bigoterii” i ucisku Murzynów.

Jednym z najbardziej znaczących momentów w historii angielskiej Kanady była wojna z 1812 roku, gdzie kilka amerykańskich inwazji zostało odpartych w obliczu pozornie przytłaczającej przewagi przeciwnika. Tragiczny bohater wojenny angielskiej Kanady, Sir Isaac Brock, zorganizował energiczną obronę i heroicznie zginął w bitwie. Był wspomagany przez Tecumseha, indiańskiego wojownika. Kampanie Brocka i Tecumseha są studiowane do dziś jako przykłady osiągnieć militarnych, chociaż ironicznie częściej w Ameryce niż w Kanadzie.

Tak więc mogło się wydawać pod koniec XIX wieku, że Kanada została oparta na antyrewolucyjnych, wysoce konserwatywnych i tradycjonalistycznych zasadach.

Jednakże, wydarzenia z XX wieku ukazały jak trudnym jest utrzymanie dwunarodowego państwa. Od czasu wyborów federalnych w 1896 roku, gdy wyborcy w francuskojęzycznej prowincji Quebec masowo przezucili swoje poparcie z Partii Konserwatywnej na Partię Liberalną, Kanada miała długie okresy liberalnych rządów, przy stosunkowo krótkich konserwatywnych interludiach. Choć społeczeństwo Quebecu od dziesięcioleci było bardzo konserwatywne, mieszkańcy prowincji głosowali na federalną Partię Liberalną jako wyraz oporu wobec często butnych angielsko-kanadyjskich konserwatystów. W wyniku takiego sposobu głosowania, powstał solidny blok większościowy z Quebecu, który w połączeniu z mniejszością z angielskiej Kanady pozwolił liberałom niemalże zawsze tworzyć rząd w Ottawie.

Trwanie konserwatystów całe dekady poza obrębem władzy przyczyniło się do atrofi zasobów intelektualnych konserwatyzmu w Kanadzie i zawężanie pola jego możliwości. Nawet nazwa partii została zmieniona w 1942 na Partię Postępowo-Konserwatywną i ostatnimi czasy zasadniczo zaczeła unikać wszelkich aspektów tego, co w Kanadzie nazwano „konserwatyzmem przez małe k”. Wyłoniła się tendencja zwana „czerwonym toryzmem”. Chociaż termin zyskał uznanie kanadyjskiego tradycjonalistycznego filozofa George’a Parkina Granta (1918-1988) (w myśli którego funkcjonował jako „społeczny konserwatyzm lewicy”) z czasem stał się również użytecznym pojęciem dla oportunistycznych partyjniaków z Partii Postępowo-Konserwatywnej, którzy po prostu przyjęli jako własne idee lewicowo-liberalne i takowy programy polityczny. „Czerwony toryzm” w tym negatywnym znaczeniu był uosobniony chyba najbardziej przez Joe Clarka, lidera progresywnych konserwatystów w latach 1976-1983 (a następnie w latach 1998-2003), jak również premiera w latach 1979-1980.

Republikanie w Stanach Zjednoczonych byli i są o wiele bardziej konkurencyjni w wyborach w Ameryce niż konserwatyści w Kanadzie. Konserwatywna lub postępowo-konserwatywna partia w Kanadzie może być porównywana do dwudziestowiecznych republikanów w USA, podczas gdy liberałowie są podobni do Partii Demokratycznej z okresu po 1930 roku (choć byli bardziej lewicowo-liberalni i odnosili znaczne większe sukcesy wyborcze).

Dopóki Partia Liberalna w Kanadzie opierała się w znacznej mierze na „tradycjonalistyczno-centrystycznym” konsensusie (na przykład za czasów Mackenzie Kinga, najdłużej urzędującego premiera w historii Kanady), skutki ich ciągłych wyborczych sukcesów nie powodowały dużych zmian społecznych.

Jednak wybory w 1963 roku były jednymi z najważniejszych w historii Kanady. Premier John Diefenbaker, twardy torys, stawił czoła liberalnemu Lesterowi B. Pearsonowi. Diefenbaker wygrał wybory w 1957 roku, a w 1958 roku zdobył największą przewagę głosów w historii Kanady. Jednak jego urzędowanie zbiegło się z kryzysem gospodarczym, za który torysi zostali oskarżeni. Nie skorzystał również z rzadkiego (jak na owe czasy) poparcia wyborców z Quebecu budowanego przez Maurce’a Duplessisa. Ultrakonserwatywny Duplessis, zwany „Le Chef”, był postacią podobną do Hueya Longa i od dziesięcioleci sprawował urząd premiera Quebecu. Wśród jego osiągnięć można wymienić nadanie Quebecowi charakterystycznej, tradycyjnej flagi z niebieskim krzyżem i czterami liliami Bourbonów. Nienawidził liberałów. Jednak Duplessis zmarł w 1960 roku, a obiecujący młody przywódca Union Nationale (partia Duplessisa) zginął w wypadku samochodowym. Tak więc na początku lat sześćdziesiątych XX wieku tzw. „Cicha Rewolucja” została przeprowadzana w Quebecu pod kierownictwem tamtejszych liberałów. Rewolucja ta charakteryzowała się wyraźną deklerykalizacją i liberalizacją społeczeństwa Quebecu.

Pearson wygrał wybory w 1963 roku i rozpoczął proces coraz większej innowacji. W 1965 roku przyczynił się do tego, że zastąpiono tradycyjną flagę Kanady, tak zwaną Czerwoną Chorągiew, (która podobnie jak obecna flaga Australli miała w lewym górnym rogu Union Jacka) flagą z liściem klonowym, która była postrzegana przez niektórych owczesnych kanadyjskich konserwatystów jako sztandar „nowej Partii Liberalnej”. Pomimo tego, że w tamtym czasie mało kto przywiązywał do tego wagę, zmiana flagi jest bardzo często postrzegana w politologii jako symbol zmiany reżimu.

W istocie był to początek ogromnej transformacji państwa kanadyjskiego, jego społeczeństwa i kultury, kontynuowanej w sposób spektakularny wręcz w latach 1968-1984 (poza dziewięcioma miesącami w latach 1979-1980) przez liberalnego premiera Pierre’a Elliotta Trudeau. Z wyjątkiem pierwszych wyborów w 1968 roku, gdy „trudeaumania” przeszła przez kraj, Trudeau nie uzyskał poparcia większości w angielskiej Kanadzie w kolejnych wyborach federalnych (jednocześnie mając poparcie większości w Quebecu). Dla liberałów okazali się również pomocni socjaldemokraci w trzeciej kanadyjskiej partii, Nowej Partii Demokratycznej (NDP), która wyewoluowała z bardzo innego i często bardzo konserwatynego stronnictwa Co-operative Commonwealth Federation (CCF). Można też stwierdzić, że Partia Liberalna została w dużej mierze „uprowadzona” przez Trudeau i oddaliła się od swojego wcześniejszego „tradycjonalistyczno-centrystycznego” konsensusu.

Kulminacją transformacji było wprowadzenie w życie w 1982 roku Kanadyjskiej Karty Praw i Swobód do kanadyjskiej konstytucji, która zasadniczo uczyniła z agendy Trudeau najwyższe prawo w kraju. Pretekstem do uchwalenia Karty była tak zwana „repatriacja” kanadyjskiej konstytucji z Wielkiej Brytanii. Niemniej, zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy Karty określali ją w kategoriach zamachu stanu. Karta w efekcie odebrała władzę demokratycznym organom (na szczeblu federalnym i prowincyjnym) i przekązała ją w ręce niewybranych sędziów i różnego rodzaju trybunałom, czyli powstała sytuacja podobna do tego tak zwanego aktywizmu sądowego w Stanach Zjednoczonych. Zamiarem wydawało się być to, aby lewicowo-liberalną agendę na zawsze umiejsowić z dala od zasięgu wyborców.

Warto zauważyć, że kanadyjska konstytucja jest dziś o wiele bardziej „postępowa” niż amerykańska konstytucja z 1787 roku. Konserwatyści w USA często mówią o przywróceniu „rządu konstytucyjnego”, podczas gdy w Kanadzie Karta funkcjonuje w sposób ponoć „konstytucyjny” w posuwaniu naprzód agendy lewicowo-liberalnej.

Marek Węgierski