Pośród malowniczych alpejskich szczytów, między Austrią a Szwajcarią, położone jest miniaturowe państewko – Księstwo Liechtenstein. Państwo to interesujące jest z kilku powodów. Malutkie zarówno pod względem powierzchni jak też liczby ludności. Jeden z najbogatszych krajów europejskich. Niskie podatki, tajemnica bankowa równa niemalże tajemnicy spowiedzi powodują, że od lat w tym kraju rejestruje swoją działalność szereg najróżniejszych podmiotów gospodarczych z całego świata a możni uciekają tam ze swoimi oszczędnościami. Państwo to jest solą w oku organów władzy podatkowej na całym świecie, także w Polsce i dlatego jest uznawane za „kraj stosujący szkodliwą konkurencję podatkową”[1]. Księstwo Liechtenstein jest interesujące jednak przede wszystkim ze względu na swój ustrój. To malutkie, urocze państewko jest jedną z ostatnich prawdziwych monarchii w Europie i na świecie. Władza księcia Jana Adama II nie ogranicza się do pokazywania się poddanym kilka razy do roku oraz ceremonialnego wręczania nominacji kolejnym szefom rządu. Fundamentalna zasada współczesnych monarchii parlamentarnych – rex regnat, sed non gubernat („król panuje, ale nie rządzi” – przyp. P. Ż.) nie ma zastosowania do systemu konstytucyjnego Księstwa Liechtensteinu. 

            Księstwo Liechtenstein jest malutkim państewkiem położonym malowniczo w Alpach, pomiędzy Austrią i Szwajcarią. Od zachodu i południa graniczy ze szwajcarskimi kantonami Sankt Gallen i Gryzonią. Granica ta długa jest na 41 km. Od wschodu sąsiaduje natomiast z austriackim krajem związkowym Vorarlberg. Granica Liechtensteinu z Austrią wynosi 37 km[2].  Powierzchnia Księstwa to zaledwie 160 km². Wg danych na dzień 30 czerwca 2012 r. liczba ludności Księstwa wynosi 36 636 osób[3]. Pod względem liczby ludności Liechtenstein ma więc rozmiar małego polskiego miasteczka. Stolicą Księstwa, siedzibą jego władz jest Vaduz. Liechtenstein jest związkiem państw, federacją (der Staatsverband). Składa się z dwóch regionów, krajów związkowych (Landschaften) i 11 gmin (Gemeinden). W skład regionu Vaduz, zwanego także Oberland (Górny Kraj), wchodzą gminy: Vaduz, Balzers, Planken, Schaan, Triesen i Triesenberg. W skład regionu Schellenberg, zwanego także Unterland (Dolny Kraj), wchodzą z kolei gminy: Eschen, Gamprin, Mauren, Ruggel i Schellenberg. Językiem państwowym i urzędowym Księstwa Liechtenstein jest niemiecki. Stanowią o tym wprost przepisy aktualnie obowiązującej konstytucji Księstwa Liechtenstein z dnia 5 października 1921 r.[4].

Historia Księstwa Liechtenstein

            Początków Liechtensteinu jako samodzielnego bytu państwowego w kształcie jaki istnieje dzisiaj należy szukać w wydarzeniach rozgrywających się na przełomie XVII i XVIII w. Tereny dzisiejszego Księstwa Liechtenstein wchodziły w skład imperium, znanego później jako Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego już od czasów Karola Wielkiego. Na mocy traktatu z Verdun z 843 r. weszły one w skład późniejszych Niemiec. Władali nimi kolejno hrabiowie z rodów Bregenz, de Monfort, baronów z Brandis, hrabiowie z rodu von Sulz z Klettgau oraz hrabiowie Hohenems. W 1437 r. baron Wolfhard z Brandis połączył terytorium Schellenberg i Vaduz[5].

Zadłużenie Schellenbergu i Vaduz spowodowało, że kraje te stały się własnością państwa na mocy decyzji cesarskiej z 1696 r. W dniu 18 stycznia 1699 r. przedstawiciel książęcego rodu von Liechtenstein Jan Adam Andrzej, noszący przydomek Bogaty, zakupił dobra Schellenberg. W dniu 16 marca 1699 r. na terenie parafii w Bendern przyjął on jako nowy władca hołd od mieszkańców Unterlandu, zapewniając ich uprzednio o przestrzeganiu ich starych praw. W dniu 22 lutego 1712 r. książę Jan Adam Andrzej zakupił także od rodu Hohenems hrabstwo Vaduz. W dniu 9 czerwca 1712 r. przyjął przysięgę i hołd od wszystkich mężczyzn powyżej 16 roku życia zamieszkujących Oberland. W ten sposób w posiadanie rodu Liechtensteinów weszły obydwie części składowe istniejącego do dzisiaj księstwa. Ostatecznie Schellenberg i Vaduz zostały połączone w jeden organizm państwowy – Cesarskie Księstwo Liechtenstein, na mocy edyktu cesarza Karola VI Habsburga z dnia 23 stycznia 1719 r. za panowania księcia Antoniego Floriana[6].  

Księstwo Liechtenstein było wówczas monarchią absolutną. Panujący książę Antoni Florian był zdania, że jako nowy podmiot księstwo nie jest zwykłym połączeniem hrabstwa Vaduz i Schellenbergu, w związku z czym nie obowiązują w nim stare, feudalne prawa i przywileje, nadane ludności jeszcze przez poprzednich władców. Liechtenstein jako jedno z państw Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego posiadał wobec niego obowiązki wynikające z powiązań o charakterze feudalnym. Obowiązki te polegały przede wszystkim na wspomaganiu Cesarstwa w konfliktach zbrojnych[7].

W dobie wojen napoleońskich przez tereny Księstwa Liechtenstein przetaczały się wojska austriackie, francuskie i rosyjskie, co spowodowało znaczne jego obciążenie na skutek utrzymywania żołnierzy, kontrybucji czy też zwykłych grabieży. W 1806 r. Napoleon Bonaparte ogłosił utworzenie Związku Reńskiego jako związku państw niemieckich pod swoim protektoratem. Jednym z członków Związku został Liechtenstein, pomimo że panujący książę Jan I popierał Austrię i Habsburgów. Po upadku Napoleona podmiotowość, integralność i suwerenność Liechtensteinu została potwierdzona przez mocarstwa europejskie obradujące na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. Liechtenstein wszedł w skład utworzonego na Kongresie Związku Niemieckiego, w którym przewodnictwo sprawowała Austria – największy sojusznik Księstwa. Księstwo Liechtenstein było już w owym czasie bezspornie podmiotem prawa międzynarodowego, zdolnym do zawierania umów międzynarodowych, co miało miejsce w praktyce[8].   

W dniu 9 listopada 1818 r. po raz pierwszy w historii tego państwa Księstwo Liechtenstein otrzymało konstytucję. Poddani otrzymali reprezentację stanową – parlament, zwany Landtagiem. Książę zachował jednak w zasadzie władzę absolutną. Mógł przyjąć lub odrzucić każdy projekt prawa Landtagu, każda uchwała musiała zyskać akceptację księcia. Wiosna Ludów z 1848 r. znalazła swój odzew także w Liechtensteinie, chociaż przebiegła tutaj stosunkowo łagodnie. Poddani zwrócili się do księcia o rewizję konstytucji, przeprowadzenie wolnych wyborów, zniesienie obciążeń natury feudalnej, w tym dziesięciny, przyznanie inicjatywy prawodawczej, decydowanie o kwestiach natur podatkowej oraz o rewizję funkcjonowania okręgów. Obradujący we Frankfurcie nad Menem ogólnoniemiecki parlament posiadał w swoim składzie przedstawicieli Liechtensteinu. Wiosna Ludów nie przyniosła jednak zasadniczych zmian w ustroju Księstwa. Nie doszło do uchwalenia nowej ustawy zasadniczej a żołnierze – poddani księcia Liechtensteinu ostatecznie brali udział w tłumieniu rozruchów rewolucyjnych w Badenii[9].    

Należy wskazać także, że władcy Liechtensteinu starali się w owym czasie o poprawę warunków bytowych ludności Księstwa. Zainicjowano szereg działań mających zapobiegać powodziom, które to katastrofy stały się plagą Księstwa, wzmocniono brzegi Renu, wybudowano wały, zainicjowano roboty publiczne, budowano nowe drogi, roztoczono opiekę nad biednymi i sierotami. Jednakże niewielki Liechtenstein był za słaby, aby samodzielnie dawać sobie radę z trudnościami natury gospodarczej. Oczywistą stała się konieczność oddania się pod opiekę silniejszego organizmu państwowego. Naturalnym protektorem Księstwa Liechtenstein, chociażby z uwagi na fakt pochodzenia panującej w nim dynastii, była Austria. W 1852 r. Księstwo Liechtenstein podpisało z Austrią układ, na mocy którego państwa te wiązały się unią natury gospodarczej. Księstwo przyjęło austriackie przepisy m.in. podatkowe i celne. Na płaszczyźnie gospodarczej zintegrowało się z austriackim Vorarlbergiem. Integracja ekonomiczna Liechtensteinu i Austrii przetrwała aż do zakończenia I wojny światowej i upadku dynastii Habsburgów w 1918 r.[10].   

W 1862 r. w książę Jan II nadał Księstwu Liechtenstein nową konstytucję. Podkreślała ona jedność i niepodzielność Księstwa, gwarantowała wolność osobistą i religijną, wprowadzała fundamentalne prawa jednostki w kwestii prawa karnego, przyznawała mężczyznom powyżej 24 roku życia prawa wyborcze. Chociaż literalnie nie wprowadzała, podziału władzy to jednak na mocy jej postanowień uprawnienia wykonawcze przyznane zostały w całości panującemu. Osoba księcia była nieusuwalna, władza książęca dziedziczna była w linii męskiej w dynastii von Liechtenstein. Książę reprezentował państwo na zewnątrz, dowodził armią, powoływał i odwoływał urzędników, którzy byli przed nim odpowiedzialni, był zwierzchnikiem administracji. Panujący nadawał tytuły i odznaczenia a także przyznawał obywatelstwo Księstwa. Wraz z liczącym 15 członków parlamentem sprawował władzę ustawodawczą. Miał prawo wydawania dekretów. Sądownictwo, związane organizacyjnie z austriackim wymiarem sprawiedliwości, pozostało odrębne od władzy wykonawczej, lecz monarcha zachował sobie uprawnienie udzielania sędziom prawa sądzenia. Zachował także tradycyjną prerogatywę głowy państwa – prawo łaski. Wskazuje się, że konstytucja z 1862 r. zmieniła pozycję księcia w ten sposób, że nie stał on już ponad prawem. Przed odebraniem przysięgi wierności musiał zobowiązać się do rządzenia zgodnie z konstytucją i prawami Księstwa. Konstytucja Liechtensteinu z 1862 r. z niewielkimi poprawkami przetrwała do 1921 r.[11].     

            W wyniku wojny prusko-austriackiej z 1866 r., zakończonej klęską Austrii, znaczącej reorganizacji został poddana struktura państw niemieckich. Pod przewodnictwem Prus utworzono Związek Północnoniemiecki, w którego skład nie weszła Austria oraz inne państwa południowoniemieckie. Liechtenstein wziął udział w wojnie 1866 r., chociaż miał on charakter epizodyczny i żołnierze – poddani księcia szybko wrócili do domu. W 1868 r. zniesiono w Liechtensteinie obowiązek służby wojskowej. W dalszym ciągu utrzymano protekcję Austrii nad Księstwem. Dyplomacja austriacka reprezentowała także Liechtenstein, jednakże należy podkreślić, że państwo to pozostało niezależne od swojego protektora także na płaszczyźnie prawa międzynarodowego. Będąc pod opieką Austrii zawierało samodzielnie umowy międzynarodowe ze Szwajcarią, dotyczące spraw społecznych i gospodarczych. II połowa XIX w. to okres rozwoju Księstwa na płaszczyźnie ekonomicznej i społecznej. Wybudowano w Liechtensteinie linię kolejową, zreformowano archaiczne stosunki panujące w rolnictwie, zbudowano zakłady przemysłowe a także otwarto własny bank. Wprowadzono prawa i obowiązki w dziedzinie zabezpieczeń społecznych. II połowa XIX i początek XX w. to także czas rozkwitu Liechtensteinu na płaszczyźnie kulturalnej i religijnej. Księstwo od początku swojego istnienia należało do szwajcarskiego biskupstwa Chur, jednakże posiadało własną kapitułę. Austria nie miała w tej kwestii wpływu na relacje panujące w Liechtensteinie[12].    

            W trakcie I wojny światowej Liechtenstein zachował neutralność. Nie posiadając wojska nie brał udziału w konflikcie, chociaż poszczególni jego obywatele wstępowali niekiedy do armii państw centralnych, zwłaszcza do armii austro-węgierskiej. Ekonomiczny związek z Austrią był jednak na tyle silny, że w tej sferze nie udało się zachować pełnej neutralności i Księstwo odczuło do pewnego stopnia, podobnie jak Niemcy i Austria skutki Wielkiej Wojny. Po zakończeniu I wojny światowej i upadku monarchii Habsburgów polityka Liechtensteinu zaczęła orientować się w kierunku Szwajcarii. W październiku 1918 r. powołano niekonstytucyjny Tymczasowy Komitet Rządzący, stanowiący jakby rząd Księstwa. Nie myślano jednak o zniesieniu monarchii a sam książę Jan II cieszył się powszechnym szacunkiem poddanych. Równocześnie zaczęto domagać się reform ustrojowych, polegających m.in. na zwiększeniu udziału ludności w rządach oraz przeniesieniu siedzib trybunałów do stolicy Księstwa – Vaduz. Proces ten zakończył się nadaniem Księstwu w dniu 5 października 1921 r. konstytucji, która z kilkoma poprawkami obowiązuje do dnia dzisiejszego[13]. Jej założenia zostaną przedstawione poniżej. 

---

[1] Dz. U. 2005, nr 94, poz. 791 

[2] http://www.llv.li/pdf-llv-as-geografische_lage_fliz2013 [dostęp dn. 25.04.2013 r. ].

[3] http://www.llv.li/amtsstellen/llv-as-basisdaten.htm  [dostęp dn. 25.04.2013 r. ].

[4] Liechtensteinisches Landesgesetzblatt (Dziennik Ustaw Liechtensteinu, dalej w skrócie LGBl) z 1921 r., nr 15.

[5] A. Jureczko, E. Wac, Historia Liechtensteinu, [w] Historia małych krajów Europy. Andora-Liechtenstein-Luksemburg-Malta-Monako-San Marino, red. J., Łaptos, Wrocław 2007, s. 77-80.

[6] Ibidem, s. 82-83.

[7] Ibidem, s. 84.

[8] Ibidem, s. 87-88.

[9] Ibidem, s. 89-90.

[10] Ibidem, s. 90-92.

[11] Ibidem, s. 92-94.

[12] Ibidem, s. 94-100.

[13] Ibidem, s. 104-107.

Piotr Żywiecki

Jest to fragment artykułu z najnowszego numeru „Pro Fide Rege et Lege”, do którego zakupu zachęcamy w naszej księgarni http://sklep.konserwatyzm.pl/pro-fide-rege-et-lege-nr-1-2013/.

a.me.