W tym roku przypada 145. rocznica powołania do życia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Pierwsze Towarzystwo powstało we Lwowie w 1867 r. z inicjatywy miejscowej młodzieży akademickiej, która dla swojej idei szybko pozyskała miejscowych działaczy. Polski „Sokół” wzorował się na „Sokole” czeskim, z którego w pierwszych latach istnienia czerpano inspirację do pracy narodowej. „Sokół” czeski obchodzi w tym roku 150. rocznicę założenia, uroczystości trwać będą od 1-6 lipca 2012 r.
Pierwsze Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na ziemiach polskich miało charakter narodowy. Jego godłem stal się sokół w locie, którego od tej pory używano na pieczęciach i sztandarach we wszystkich Towarzystwach. Wybór sokoła w locie jako godła Towarzystwa nie był przypadkowy, miało to związek z zakazem używania znaków narodowych, w tym orła białego, na terenie monarchii austriackiej. Jako dewizę swojej działalności druhowie wybrali łacińską sentencję „Mens sana in corpore sano” – w zdrowym ciele zdrowy duch, podkreślając tym samym jedność rozwoju duszy i ciała.
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” ukierunkowane było na budzenie uczuć patriotycznych i kształtowanie postaw obywatelskich. Miało to ogromne znaczenie dla kultury polskiej i narodu polskiego w warunkach zaborów. W pracy z młodzieżą podkreślano potrzebę pracy nad sobą, braterstwa i karności. Dla założycieli Towarzystwa po klęsce powstania styczniowego było jasne, że w warunkach jakie zapanowały niezbędna jest praca organiczna. Sokoli głęboko wierzyli, że praca nad tężyzną fizyczną, zdrowiem i siłą ducha są podstawą do rozstrzygnięcia losów Ojczyzny w przyszłości, czas pokazał, że się nie mylili.
Po początkowych trudnościach w pierwszych latach funkcjonowania Towarzystwa, zaczęły powstawać nowe oddziały ( gniazda) Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Wkrótce nowe gniazda pojawiły się w Krakowie, Stanisławowie, Tarnowie, a także w Inowrocławiu i Poznaniu. Niebawem idea Sokolstwa zawędrowała do Berlina, Francji, Kanady, USA, a nawet Brazylii.
Działalność „Sokoła” nie pozostała bez znaczenia dla losów odradzającej się ojczyzny. W roku 1911 przy wydatnej pomocy Sokołów utworzono harcerstwo. „Sokół” przystosował angielski skauting do wymogów polskiej rzeczywistości i warunków pracy w kraju. Andrzej Małkowski, twórca harcerstwa polskiego, wybitny działacz społeczny i harcerski, był członkiem i instruktorem „Sokoła”. W roku następnym powołano Stałe Drużyny Sokole, w których organizowano kursy żołnierskie i podoficerskie, ćwiczono także strzelanie.
Druhowie „Sokoła” odegrali istotną rolę w powstaniu wielkopolskim, niektóre szacunki mówią o tym, że nawet 80 proc. kadry dowódczej mogli stanowić druhowie Towarzystwa. Pierwszym poległym w powstaniu był druh Franciszek Ratajczak. Podczas walk Sokoli wykazali się męstwem i poświęceniem. Zdarzało się, że poszczególne gniazda „Sokoła” same rozbrajały Niemców i przejmowały kontrolę nad całą miejscowością. Wiele z gniazd już w pierwszych chwilach powstania włączało się do walki o wolność Ojczyzny.
Niepodległa Polska bez zaangażowania wielu działaczy Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” prawdopodobnie nie mogłaby się obronić przed najazdem bolszewickim. Szczególne znaczenie dla losów Ojczyzny miało powstanie Błękitnej Armii gen. Hallera, jednostki utworzonej na Zachodzie z polskich ochotników przybyłych z Francji, Stanów Zjednoczonych, Kanady i Brazylii, czyli tych wszystkich miejsc, do których idea „Sokoła” zawędrowała. Skład armii uzupełnili polscy jeńcy wojenni, z których sporą część stanowili dawni Sokoli. Ponadto „Sokół” udostępniał swoje siedziby dla punktów werbunkowych, między innymi w Chicago. Znamienny jest fakt, że o powinnościach wobec rodzącej się Ojczyzny druhowie nigdy nie zapomnieli i gotowi byli oddać życie w walce o jej wolność wracając z emigracji. Do kwietnia 1919 r. armia Hallera liczyła 70 tys. żołnierzy, stanowiąc najlepiej wyszkoloną i uzbrojoną część tworzącego się Wojska Polskiego. Swoją wartość udowodniła w czasie wojny polsko-bolszewickiej – były to najbardziej bitne oddziały Armii Polskiej.
Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” w wolnej Polsce dalej stawiało na sport. Godny odnotowania jest fakt, że wielu pierwszych polskich olimpijczyków stawiało pierwsze kroki właśnie w „Sokole”. Działalność Związku Towarzystw Gimnastycznych w II RP była bardzo różnorodna: propagowano czytelnictwo, zwłaszcza autorów polskich, zachęcano do udziału w życiu kulturalnym, organizowano koncerty i spektakle teatralne, wygłaszano także odczyty historyczne.
Od momentu powstania „Sokoła” bardzo dobrze układała się jego współpraca z Kościołem katolickim. Wielu kapłanów bardzo energicznie zabiegało o to, aby Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” powstało także w ich parafii. Przyczynili się oni tym samym do niemałego wzrostu ilości gniazd. Ponadto sprawowali funkcję kapelanów gniazd, okręgów i dzielnic sokolich. Organizowali nabożeństwa rocznicowe i zlotowe, podczas których wygłaszali niezwykle płomienne i patriotyczne kazania.
Pomimo ideologicznej opozycji, w jakiej znaleźli się po przewrocie majowym, druhowie wiernie stali na gruncie służby Ojczyźnie, wspierając wszelkie inicjatywy dążące do poprawy bezpieczeństwa państwa i jego obywateli. Nie zrezygnowano z kursów przysposobienia wojskowego i kursów medycznych organizowanych dla druhen.
Za działalność na rzecz Ojczyzny Sokolstwo zapłaciło olbrzymią cenę. Po wybuchu wojny Sokoli byli masowo rozstrzeliwani ( w opinii Niemców jako szczególnie groźni), a w najlepszym wypadku represjonowani.
Jeszcze po wojnie wielu ocalałych druhów żywiło nadzieję, że uda się wskrzesić „Sokoła” w nowej, powojennej rzeczywistości. Próby takie podejmowano do roku 1947, kiedy to towarzystwo zostało zdelegalizowane przez władze komunistyczne, majątek został skonfiskowany, a działalność zabroniona. Działalność „Sokoła” w Polsce ustała na długie lata, jednak gniazda znajdujące się zagranicą działały nadal, część z nich funkcjonuje do dziś.
Dopiero 1989 r. stało się możliwe reaktywowanie działalności Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Polsce. Obecnie Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce skupia ponad 40 gniazd i ciągle się rozwija. I tak jak przed laty, prowadzą one działalność sportową i patriotyczną, włączając się w obchody świąt narodowych i religijnych.
W tym roku „Sokół” uruchomił konto na facebooku, na którym informuje o bieżącej działalności wszystkich Towarzystw oraz stronę internetową. W tym roku powstało także Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Perkowie, planowane jest uruchomienie kolejnych gniazd w Szczecinie, Krakowie, Jaśle i każdym miejscu gdzie znajdą się ludzie, którym idea „Sokoła” jest bliska.
Z sokolim Czołem!
Damian Małecki
ztgsokol.org
http://www.vsesokolskyslet2012.eu/
Tak na marginesie: Gorąco polecam obozy letnie dla dzieci i młodziezy, organizowane przez lubelskiego „Sokoła”.