Jerzy Bralczyk, O języku propagandy i polityki, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2007, ss. 350
„O języku propagandy i polityki” – autorstwa profesora Jerzego Bralczyka, polonisty, językoznawcy, wykładowcy retoryki w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej i na Uniwersytecie Warszawskim – to tom składający się z, skądinąd dobrze znanych czytelnikowi zainteresowanemu problematyką języka polityki, dwóch publikacji Wydawnictwa Trio, mianowicie książki „O języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych” oraz zbioru artykułów wydanego pod tytułem „O języku polskiej polityki lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych”.
W pierwszej części publikacji, dotyczącej polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych, autor opisał językowe właściwości polskich pisanych tekstów propagandowych z tego okresu. Swoje tezy zobrazował licznymi przykładami zaczerpniętymi z obszernego, przeanalizowanego materiału badawczego: haseł politycznych, artykułów wstępnych i komentarzy politycznych w prasie, przemówień przywódców partyjnych oraz wystąpień na plenach KC PZPR. Jak wskazał: „dziś to książka dla bardzo dorosłych – tych, którzy pamiętają lata siedemdziesiąte ubiegłego wieku tak dobrze, że przypomną sobie, iż ten język naprawdę był taki, jakim go opisuję. I – może – dla wszystkich, którzy pewne tu opisane mechanizmy będą mogli uznać za działające niezależnie od systemu politycznego”[1].
Rozważania autora dają pogląd nie tylko na uniwersalność pewnych mechanizmów obecnych w procesie komunikowania politycznego[2] na przestrzeni dziejów Polski, ale i charakteru wykorzystania języka polityki[3]. Godne uwagi są zwłaszcza cechy znamienne dla funkcjonalnej odmiany języka ogólnego[4] – będącej przedmiotem zainteresowania J. Bralczyka – które wyodrębnił przeanalizowawszy materiał empiryczny, to znaczy: „jest w tym języku dziś pełno manipulacji, demagogii, mętniactwa, wulgarności, za co zbiera cięgi. Ale jest różnorodny, nieprzewidywalny i – co najważniejsze – nie ma swojego jedynego gospodarza. I niepodważalnych reguł”[5], które bez wątpienia nie uległy znaczącemu przeobrażeniu w kolejnych dziesięcioleciach[6].
Podczas lektury warto zastanowić się nad zasygnalizowanymi przez autora związkami pomiędzy rzeczywistością polityczną a językiem polityki, np. „można tu zresztą mówić o elementach rekonstrukcji obustronnej: wnioskuje się o polityce z pewnych ustalonych faktów językowych, ale fakty językowe są interpretowane również przez dostępne innymi drogami dane z dziedziny polityki. Polityka wpływa na język, ponieważ język jest jej narzędziem, ale ten język, a ściślej: jego analiza, może ujawnić pewne nie zawsze chętnie werbalizowane założenia propagandy, a zatem – polityki”[7]. Doskonale uzmysławiają one bowiem zależności powstające pomiędzy podmiotami komunikowania politycznego.
W ramach części drugiej, poświęconej językowi polskiej polityki lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, zebrano teksty publikowane w latach 1990-1999 – eseje, felietony, artykuły naukowe zawierające liczne, ciekawe opisy dynamicznej polszczyzny politycznej[8]. Niemniej, warto odnotować, że odznaczają się dbałością o precyzyjne wykorzystanie pojęć, dzięki czemu czytelnik dostrzeże dystynkcję, np. pomiędzy językiem polityki a językiem polityków[9], czy rytualnością a fatycznością[10].
J. Bralczyk zwrócił uwagę na interesujące zjawiska występujące w łonie języka polityki, np. obierane przez nadawców strategie czy populizm językowy: „wynalazczość retoryczna mówców – nastawionych na szybką i łatwą akceptację u oczekujących prostych rozwiązań odbiorców, determinowana sytuacją – jest nieraz niezwykle duża, a czasem społecznie usprawiedliwiona. Sam zarzut populistyczności może być zresztą demagogicznie użyty jako narzędzie”[11]. Wartościowe poznawczo są również analizy poświęcone znaczeniu słowa w kampaniach wyborczych, np. Lecha Wałęsy i Tadeusza Mazowieckiego. Ukazują jak niejednolity wewnętrznie jest język polityki oraz odkrywają potencjał wpisany w jego umiejętne wykorzystanie.
Książka „O języku propagandy i polityki” to pozycja wydawnicza godna polecenia nie tylko badaczom zajmującym się analizowaniem komunikowania politycznego. Zainteresuje ona bowiem również praktyków, którzy tworzą język polityki oraz odbiorców ich komunikatów, ponieważ umożliwia poznanie narzędzia politycznego wpływu. Wszakże, jak zauważył J. Bralczyk: „język opisu rzeczywistości dostarcza odbiorcom wzorów dla ich własnych opisów. Język stabilizuje nasze wyobrażenia o świecie, często wyręczając nas także w refleksji nad doznawaną rzeczywistością. To wielokrotnie opisywane zjawisko ma też inny wymiar: oto nawet zdając sobie sprawę z tego, że teksty, intencjonalnie i nieadekwatnie opisując rzeczywistość, mogą wypaczać nam jej obraz, skłonni jesteśmy nieraz przypisywać im funkcję kreacyjną, zaczynamy uważać, że to od nich zależy nie tylko sposób widzenia rzeczywistości, lecz także ona sama”[12].
Joanna Rak
a.me.
[1] J. Bralczyk, O języku propagandy i polityki, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2007, s. 14.
[2] Por. np. S. J. Rittel, Komunikacja polityczna. Dyskurs polityczny. Język w przestrzeni politycznej, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2003, s. 214.
[3] Zob. C. Baylon, X. Mignot, Komunikacja, Wydawnictwo Filar, Kraków 2008, s. 17-18; Z. Muszyński, Komunikacja i znaczenie. Semantyczny aspekt komunikacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2000, s. 9.
[4] K. Ożóg, Język w służbie polityki. Językowy kształt kampanii wyborczych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 38-48.
[5] J. Bralczyk, dz. cyt., s. 14.
[6] Por. tamże, s. 229.
[7] Tamże, s. 20.
[8] Tamże, s. 230.
[9] Tamże, s. 292. Por. także: M. Trysińska, Jak politycy komunikują się ze swoimi wyborcami. Analiza języka polityków na przykładzie rozmów prowadzonych w telewizji polskiej oraz internecie, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2004, s. 12.
[10] J. Bralczyk, dz. cyt., s. 54.
[11] Tamże, s. 320.
[12] Tamże, s. 347.
