W okresie przedmajowym te niekorzystne tendencje, skutkujące osłabieniem wpływu endecji na polską wieś – udało się zahamować m.in. drogą Paktu Lanckorońskiego i dwukrotnym utworzeniem ludowo-narodowych gabinetów Wincentego Witosa. Z czasem jednak, narodowcy dali się częściowo wypchnąć z terenów wiejskich ludowym radykałom, czy nawet komunistom i sanacji, zaś ubytku tego nie rekompensowała bynajmniej postawa znacznej części ziemiaństwa, zerkającego w stronę obozu piłsudczykowskiego. W efekcie już podczas wojny utrwalił się (w dużej mierze błędny) stereotyp NOW i NSZ jako nie tylko „pańskiego wojska”, ale nawet „wojska jeszcze bardziej pańskiego niż AK!”. O niebezpieczeństwie takiego uschematyzowania wizji narodowego oporu przeciw okupantom była przekonana część kierownictwa obozu, o czym świadczy choćby wybór nazwy Narodowo-Ludowej Organizacji Wojskowej przez grupę „młodych” endeckich konspiratorów na czele z dr. Karolem Stojanowskim i Janem Matłachowskim.

Ludowy nacjonalizm Witosa

Przedwojenna endecja była wszak ruchem stricte ludowym nie tylko ze względu na plebejskość swoich mas członkowskich, ale i przez udzielanie odpowiedzi na zasadnicze dla ludności wiejskiej pytanie o awans cywilizacyjny. I choć nie była to odpowiedź pełna (bowiem zdecydowanie w kwestii reformy rolnej wyrażały przede wszystkim grupy narodowo-radykalne, zwłaszcza „falangiści”), to jednak cały obóz zgadzał się co do fundamentalnej kwestii rozładowania nadmiaru rąk do pracy w rolnictwie drogą oczyszczenia dostępu do sfery handlu i usług (a docelowo także industrializacji). I myliłby się ktoś sądząc, że była to wizja alternatywna wobec tej, której hołdował np. Witos. Przeciwnie. Jeszcze w Pakcie Lanckorońskim lider „Piasta” zgadzał się, że rząd „będą tworzyć wyłącznie Polacy”, a na VI Kongresie Stronnictwa podkreślał, że mniejszość żydowska „staje się coraz bardziej bezczelna i arogancka”. Witos nie bał się „oskarżenia” o nacjonalizm twardo zaznaczając, że „W ujęciu ludowców nacjonalizm to nie jest szowinizm. Trudno zresztą zrozumieć, jak można uważać za zło i zbrodnię, jeżeli Polacy robią to, co robią wszystkie narody, to znaczy bronią swoich interesów”.

Przetrwanie czy zastój?

Idee ludowa i narodowa przed wojną przenikały się i uzupełniały, jednak w warunkach powojennych ich rozwój musiał odbywać się niezależnymi, choć równoległymi drogami. Te środowiska polityczne, które wybrały próbę działalności w trudnych realiach Polski nomen omen Ludowej, już to w formie niezależnego ruchu katolików świeckich (jak PAX), już w ramach ZSL miały świadomość reprezentowania przeważającej większości społeczeństwa – tak pod względem światopoglądowym, jak i społecznym. Sytuacja geopolityczna i wewnętrzna kraju uniemożliwiały jednak „skonsumowanie” takiego (wydawałoby się oczywistego) sojuszu. Z kolei po 1989 r. nie sprzyjały mu dysproporcje w rozwoju obu nurtów. Podzielony ruch narodowy znalazł się w długotrwałym regresie, natomiast ludowcy przezwyciężyli tendencje odśrodkowe, ostatecznie dysponując jedną, silną partią odwołującą się do tradycji chłopskich.

Sęk jednak w tym, że poza samym odwołaniem, historyczną otoczką i dumnym zawołaniem, ze „PSL ma więcej sztandarów niż inne partie członków” znaczna część liderów tej formacji oderwała się od naturalnych ludowych korzeni, zaś samo Stronnictwo nabrało cech partii biurokratycznej i swego rodzaju biura karier, a nie skutecznej reprezentacji mieszkańców wsi polskiej i polskiego rolnictwa. Świadczy o tym zresztą sam stan polskiej produkcji rolnej, jak i obecna struktura społeczna na wsi, gdzie wprawdzie faktycznie oderwano przeważającą część mieszkańców od pracy w rolnictwie, ale (niczym przed wojną) nie zaproponowano im żadnej zawodowej i socjalnej alternatywy.

Zasadniczy sukces PSL polega więc na tym, że dla sporego odsetka elektoratu nie ma innej alternatywy poza tą partią, na którą (w różnych formach) głosowali i do której należeli jeszcze dziadowie obecnych wyborców. I choć zakres swoistego „Solid South” ogranicza się stopniowo dla Stronnictwa do terenów Świętokrzyskiego, Lubelszczyzny, części Mazowsza, Łódzkiego, Małopolski czy Podlasia – to jednak wciąż pozwala to na przekraczanie progów wyborczych w kolejnych elekcjach. Wynika to nie tylko z faktu, że PSL stworzyło sprawny system „kapitalizmu politycznego” („mój wójt to świnia, ale muszę na niego głosować, bo jest z PSL tak jak nasz marszałek, więc załatwi kasę na moją drogę). Nie chodzi wyłącznie o to, że Stronnictwo jest dawcą stanowisk urzędniczych (czyli jedynej dostępnej dziś formy „aktywnej walki z bezrobociem”), ani nawet nie o to, że (jak przy okazji reformy emerytalnej) jego liderzy czasem jednak upomną się o jakiś postulat programowy. Decydujący jest jakże często brak alternatywy. W świadomości tak zwolenników, jak i przeciwników PSL = ludowcy, a to = wieś. A tymczasem jeszcze kilkanaście lat temu nie było to takie oczywiste.

Zmarnowany potencjał

Nie mając ani majątku, ani struktur odziedziczonych po ZSL niezależny ruch ludowy objawił się na polskiej scenie politycznej po 1989r. z dużą dynamiką – i od razu z potężnym bagażem wrogów. Ta pierwsza pozwoliła Gabrielowi Janowskiemu i grupie rolników spod Mławy jeszcze w czerwcu 1990 r. rzucić wyzwanie rządowi Mazowieckiego i planowi Balcerowicza. To drugie zjawisko objawiło się zaś tym, że od początku też starano się potencjał ten osłabić już to drogą wchłaniania przez PSL (na czym przegrał Roman Bartoszcze), już to rozbijania elektoratu (np. przez utworzenie PSL „Solidarność”, czyli jednej z wcześniejszych form niesławnego potem SKL). Pomimo tego jednak, w pierwszych wyborach parlamentarnych Porozumienie Ludowe, skupiające rdzeń niezależnych ludowców zdobyło 5,47 proc. głosów (wobec 9,22 proc. na PSL – Sojusz Programowy, jak zwała się wówczas lista Waldemara Pawlaka), w Sejmie i Senacie znalazło się blisko 40 parlamentarzystów reprezentujących post-solidarnościowe partie ludowe, a sam Janowski uzyskał rekordowy wynik w okręgu siedlecko-podlaskim (49 tysięcy głosów, czyli 19,75 proc. wszystkich głosujących).

Sejm I kadencji to dla niezależnych ludowców czas rządowych meandrów i dalszych podziałów, znaczony walką z kontynuatorami „dzieła” Balcerowicza z rządów Olszewskiego i Suchockiej (w których jednak ludowcy okresowo zasiadali) oraz staraniami i zachowanie niezależności od „jednoczycieli prawicy”. Siły bowiem, które już w latach 90-tych wykreowały i umocniły mit o zbawczej sile „zjednoczonej prawicy” – stosunkowo szybko odkryły, że będzie on trudny do realizacji bez wyeliminowania ludowej i narodowej co do wartości prawicy. Od początku czyniono więc starania, by przechwycić elektorat wiejski, co najwyżej przy współudziale pseudo-ludowego „pasa transmisyjnego do mas”. Ze strony formacji niepodległościowej działania takie prowadzili tak Olszewski, jak i Jarosław Kaczyński, wykorzystując infiltrowany przez siebie NSZZ RI „Solidarności”. Odrębna rola przypadała zaś następcy PSL „S” – Stronnictwu Ludowo-Chrześcijańskiemu, najpierw pilnującemu chadeckiej ewolucji ZChN, a następnie już jawnie kolaborującemu z Unią Demokratyczną/Unią Wolności. Oczywiście aż do czasu, gdy na widnokręgu skołowanej prawicy nie pojawiła się AWS.

Mało kto dziś pamięta, ale Akcja miała stanowić „koniec historii” prawicy w Polsce, a więc pełnić rolę dziś przypisywaną Prawu i Sprawiedliwości. W szeregach AWS znalazło się miejsce dla szybko zliftingowanego Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego, zaś do samego Ruchu Społecznego AWS wprowadził resztki swego Porozumienia Janowski, wcześniej zniechęcony do własnych prób budowy chadecji w Polsce. Z nadania Buzka i Krzaklewskiego to jednak nie były minister rolnictwa, człowiek szanowany i doceniany na wsi, ale latyfundyści z SKL otrzymali rząd dusz i kies na wsi, obejmując kierownictwo resortu rolnictwa, a przede wszystkim posady w agencjach rolnych. To właśnie SKL-owskie, janiszewskie, styczniowe, balzsowe porządki w rolnictwie na długo zniechęciły polskich producentów rolnych do prawicy. Paradoksalnie jednak, tchnęły wiatr w żagle istniejącej od paru lat, ale dotąd przyczajonej nowej fali niezależnego odrodzenia politycznego na wsi – „Samoobronie”.

Jednak przed przejściem do choćby skrótowego odniesienia się do dziejów wzlotu i upadku ruchu Andrzeja Leppera, warto zatrzymać się na chwilę by spojrzeć jak na wydarzenia na wielkiej scenie reagował statysta polityki lat 90-tych – czyli ruch narodowy.

Endecka drobna kaszka

Najprościej byłoby odpowiedzieć, że – jak to miewają w zwyczaju – endecy trafnie opisywali i przewidywali wydarzenia polityczne, ale nijak nie umieli wyciągnąć z nich praktycznych wniosków dla siebie. Co ciekawe, wśród licznych planów, strategii i koncepcji, w jakie zawsze obfitowało życie wewnętrzne obozu narodowego – całkiem sporo zatrącało o problem stosunku do ludowców. Jeszcze w 1990 r. stanowisko wzywające do poparcia prezydenckiej kandydatury Romana Bartoszcze wypracowało środowisko „Przeglądu Narodowego”. Próbowano okazjonalnych i lokalnych sojuszy z ludowcami (w różnych ich odmianach) przy okazji kolejnych wyborów samorządowych. Radykalni społecznie narodowcy z SN „Ojczyzna” zerkali już w stronę rodzącej się „Samoobrony”. Specyficzną drogę – odcinania się od innych endeków, ale już nie od ludowców (w każdym razie werbalnie) wybrało hermetyczne, acz ciekawe programowo Stronnictwo Ludowo-Narodowe prof. Czesława Blocha. Jednak przełomem – przynajmniej mentalnym – na tle tych wszystkich prób, okazała się decyzja Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, które w 1997 r. opuściło AWS i wybrało sojusz z Polskim Stronnictwem Ludowym. Sojusz, który zaowocował szeregiem ciekawych inicjatyw (jak wspólny z ludowcami Komitet Obrony Integralności Terytorialnej Polski, powołany na kanwie oporu przeciw projektom reformy samorządowej autorstwa AWS i UW). Ostatecznie jednak drogi PSL i zjednoczonego już Stronnictwa Narodowego rozeszły się, głównie w związku z dokonanym przez ludowców już w 2001 r. wyborem kierunku politycznego w kierunku postępującej liberalizacji i „europeizacji” Stronnictwa. Duże znaczenie miało też pojawienie się w obrębie ruchu narodowego jego najnowszej emanacji w postaci Ligi Polskich Rodzin.

Zapomnieli o wsi?

Nie ma chyba większego sensu przypominać znanych ogólnie kolei losu LPR. Dość tylko zaznaczyć, że formacja ta mając od początku silne oparcie w środowiskach wiejskich – zupełnie nie miała na nie pomysłu. Nawet w pierwszym (de facto federacyjnym) okresie istnienia Ligi, jeden z jej liderów, Gabriel Janowski – z dużym uporem starał się prowadzić działalność organizacyjną i programową o charakterze ogólnopolskim w ramach swego Przymierza dla Polski, zamiast odwołać się do tradycji i doświadczeń PL. Pomimo tych wszystkich błędów – to właśnie głosy wsi dały w dużej mierze Lidze największy sukces w jej krótkiej historii, odniesiony w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2004 r. Lista LPR uzyskała wówczas 15,92 proc. głosów, a sama organizacja przyciągała mniejsze środowiska rolnicze, jak NSZZ RI „Solidarność”, czy Polski Blok Ludowy Wojciecha Mojzesowicza.

Witos, Dmowski, czy Szela?

Ostatecznie jednak Liga tej (jak i wielu innych) szansy nie wykorzystała. Współpracując lojalnie z PSL w niektórych samorządach (jak na Mazowszu i Lubelszczyźnie) – LPR sama nie utrwalała swoich przyczółków na wsi. W tym samym zaś czasie najpierw zdobyła je, a ostatecznie utraciła inna partia zarazem ludowa, jak i narodowa – czyli „Samoobrona”.

Zgodnie ze swą deklaracją ideową z 1993 r. – formacja ta (składająca się z rolniczego związku zawodowego i zmieniającej nazwę partii politycznej) określała się jako „chrześcijańsko-ludowy ruch socjal-narodowy”, przyciągający osoby takie jak gen. Stanisław Skalski, czy reżyser Bohdan Poręba, a Andrzej Lepper jeszcze w wywiadzie-rzece z tegoż roku „Samoobrona. Dlaczego? Przed czym?” powoływał się równo na Witosa, Dmowskiego, jak i na… Jakuba Szelę. W istocie u samego zarania „Samoobrony” nikt nie miał wątpliwości, że mamy do czynienia z naturalnym i oddolnym ruchem narodowym, pozbawionym może endeckiej szkoły myślenia, za to opartym o zdrowe instynkty i niezłe rozeznanie zagrożeń narodowych. Przy tym wszystkim zaś wyższość ruchu Leppera nad partiami endeckimi polegała na oparciu się o czytelną i jasno zdefiniowaną bazę społeczną.

Nadbudowa bez bazy

Blisko czterdzieści lat praktycznego niebytu w realnej polityce krajowej oduczyło część epigonów endecji myślenia w kategoriach polityki praktycznej i działań organizacyjnych. Wystarczająca – a czasem wręcz jedyna – wydawała się forma salonowo-klubowa, znakomicie nadająca się do wnikliwej egzegezy pism klasyków, jednak oduczająca kontaktu z realnym światem i bieżącymi problemami jego mieszkańców. Z kolei narodowcy aktywni w koncesjonowanych stowarzyszeniach katolików świeckich ograniczeni byli limitami rozwoju członkowskiego tych organizacji, jak i ścisłym podziałem ról w warunkach PRL-owskiego autorytaryzmu, utrudniającym np. bezpośredni dostęp do środowiska wiejskiego, czy robotniczego. W rezultacie jeszcze w latach 80-tych, a zwłaszcza po przełomie – endecy albo nie wiedzieli jak zbudować sobie zaplecze społeczne, albo nawet w ogóle nie widzieli takiej potrzeby. Część z nich sądziła, że oto – niczym w legendzie o popie wychodzącym po wyzwoleniu Konstantynopola spod podłogi Kościoła Mądrości Bożej by dokończyć mszę przerwaną tureckim najazdem – na świat powrócą rzesze przedwojennych wyborców SN. Inni zwyczajnie nie mogli się odnaleźć – nie było dawnej inteligencji, ziemiaństwa, „chrześcijańskiego rzemiosła” takiego jak w Dwudziestoleciu, wielkoprzemysłowa klasa robotnicza początkowo czuła się związana z ruchem „Solidarności”, a zanim się połapała – to już jej nie było. Wreszcie w stosunku do rolnictwa od razu niemal zapanował klimat pewnego nieprzystosowania. Endecy niby wiedzieli, że jest jakaś wieś, ale woleli, by się nią zajmowali „specjaliści” – czyli jacy bądź ludowcy.

W efekcie jedyne grupy społeczne, jakie przychodziły narodowcom do głowy, jako możliwe do pozyskania – związane były z Kościołem. Problem polegał jednak na tym, że i Kościół nie był już tym z czasów posługi prymasa Hlonda, czy biskupów Łosińskiego i Łukomskiego. Ten stan rzeczy wydawał się zmieniać dopiero rozwój Radia Maryja i rosnąca wrażliwość ideowa jego słuchaczy. I znowu – nie ma sensu wchodzić w szczegóły, w każdym razie nawet Lidze (pomimo okresowych złudzeń) nie udało się jednak tego środowiska trwale związać ze swym programem i linią polityczną. Ba, można wręcz zauważyć, że to nie tyle LPR i jej endeckie wartości miały wpływ na krąg odbiorców Radia i Telewizji TRWAM, ale przeciwnie, to zbiór nieco chaotycznych, nie do końca uświadomionych i przemyślanych narodowo-katolickich i romantyczno-insurekcyjnych emocji tego kręgu odbił się na taktyce i hasłach Ligi.

Prawdziwa klasa średnia

W tym samym czasie – wg nieco złośliwej oceny prof. Jadwigi Staniszkis – „Samoobrona” była „złą odpowiedzią na dobre pytania” prawdziwej polskiej klasy średniej – czyli faktycznych następców przedwojennego elektoratu endecji – kupców, drobnych przedsiębiorców, dużych przetwórców rolnych, wspartych do tego głosami lumpenproletariatu, modnie zwanego dziś „wykluczonymi społecznie”. Oto więc mieliśmy na scenie polityczne dwa ruchy polityczne – jeden z tradycją i programem (oraz kadrą), ale bez zaplecza społecznego, a drugi z przyszłością (jak się wydawało), z ogromnym potencjałem ludzkim, za to z nader nieskonkretyzowanym kierunkiem ideowego rozwoju. To oczywiste, że naturalnym krokiem wydawała się symbioza tych dwóch komplementarnych tendencji – i równie oczywiste, że w warunkach polskich oba te ruchy w ciągu kolejnych lat utraciły niemal wszystkie swoje walory, może poza dobrym samopoczuciem liderów.

Nie zapobiegły temu smutnemu finałowi nawet obronne gesty zrozumienia dziejowej konieczności dokonania fuzji obu trendów. Ani szumnie ogłoszony i po cichu zdechły LiS Romana Giertycha i Andrzeja Leppera, ani inicjatywa Narodowego Koła Parlamentarnego, a następnie Ruchu Ludowo-Narodowego nie dały spodziewanych rezultatów. Zawiniły głównie niekorzystne okoliczności zewnętrzne, ale przede wszystkim brak wiary samych zainteresowanych. W efekcie więc nastąpił regres tak niezależnego ruchu ludowego, jak i ponowna rozsypka narodowców.

Podorywki czy dogorywanie?

Sytuacja wśród nie-PSL-owskich ludowców wygląda tak, że w istocie mało kto wie, że takowi istnieją. „Ludowiec = członek PSL”, ta zbitka utrwala się w świadomości wyborców, mediów, a nawet samych polityków. Na marginesie sceny politycznej funkcjonują grupki takie jak Stronnictwo Piast Zdzisława Podkańskiego, Stronnictwo Ludowe „Ojcowizna”, Przymierze Ludowo-Narodowe, a także niedobitki po „Samoobronie” (w ramach partii, związku, Samoobrony Patriotycznej, OPZZ Rolników i Organizacji Rolniczych). Dzięki funkcjonowaniu w unijnych Komitetach Copa-Cogeca i oparciu o PiS pewnymi wpływami cieszą się NSZZ RI „Solidarność” Jerzego Chróścikowskiego i ZZR „Ojczyzna” Lucjana Cichosza. Raczej jako single i autorytety, niż jako liderzy – po scenie przewijają się jeszcze Gabriel Janowski i Wojciech Mojzesowicz. Gdzieś na boku, w żalu po wypadnięciu z establishmentu między PO, a PJN kręci się Roman Wierzbicki i jego rozłamowa „Solidarność Wiejska”, a w kontrze wobec systemu (choć blisko PiS) trwa Marian Zagórny i jego ZZR Solidarni.

Generalizując – ludowa opozycja nie bardzo różni się w swej kondycji organizacyjnej od organizacji pro-rządowych. W istocie bowiem większość wspomnianych grup – to jedynie szyldy (nie wyłączając najbardziej znanej Solidarności RI), dysponujące jeszcze pewnymi środkami, lecz stosunkowo niewielkim realnym zakresem obecności na wsiach. Nie inaczej zresztą jest po stronie zaplecza PSL, które wprawdzie deleguje swych licznych przedstawicieli do rozlicznych rad nadzorczych (jak czynią Kółka Rolnicze Władysława Serafina), ale w istocie niemal nie mają szeregowych członków wśród zwykłych rolników.

Perspektywą brak perspektyw

Nie znaczy to jednak, że ruch ludowy – w tym ten nie-PSL-owski nie ma potencjalnego zaplecza i szans rozwojowych. Wprost przeciwnie. Takie perspektywy istnieją, a nawet umacniają się z każdym kolejnym niekorzystnym dla polskiej gospodarki krokiem rządu czy fatalną decyzją Komisji Europejskiej. Wprawdzie wspólnym wysiłkiem większości rządów po ’89 ostatecznie udało się oderwać od pracy na roli większość mieszkańców naszych wsi, ale wobec niestworzenia im alternatywnych miejsc pracy – kręgi te wciąż nie mają swojej reprezentacji politycznej. Jest to dla nich tym dotkliwsze, że PSL – jak już wspomniano – przekształciło się w urzędniczy aparat wyborczy, lobbujący na rzecz latyfundystów, stworzonych zwłaszcza na ziemiach zachodnich i w centralnej Polsce – a więc wbrew swemu tradycyjnemu elektoratowi.

Co więcej, wprawdzie kolejne rządy starały się nie powtórzyć błędów ekipy AWS-UW, której udało się zantagonizować przeciw sobie jednocześnie wszystkie niemal sektory produkcji rolnej, co ułatwiło odrodzenie „Samoobrony”. Pomni tego doświadczenia, następni włodarze gospodarki prowadzili od tamtej pory „ekonomię hydrauliczną” wobec rolnictwa, wg zasady „popuszczamy mleczarstwu, przykręcamy drobiarstwu i odwrotnie”. Pomimo tego jednak, sytuacja ekonomiczna i socjalna wsi jest zła, a w dodatku jest już pewne, że pogorszy się jeszcze bardziej w związku z założeniami nowej Wspólnej Polityki Rolnej mającej obowiązywać od 2014 r. Nie tylko, że nie dojdzie wówczas do wyrównania dopłat do produkcji rolnej między Polską, a krajami starej Unii, ale też znacznemu ograniczeniu ulegnie sam dostęp do funduszy, powiązanych z obowiązkiem spełnienia szeregu norm rzekomo ekologicznych, a w istocie realizujących nadrzędną zasadę neo-WPR, że produkcję rolną należy za wszelką cenę ograniczać.

Do tego należy dodać wzrost kosztów produkcji rolnej i życia na wsi, jaki postępuje już dziś (choćby w związku z wprowadzeniem dodatkowych obciążeń, jak składka na ubezpieczenie zdrowotne, już wkrótce także nowa forma podatku dochodowego, a być może nawet podatek katastralny) i który nabierze jeszcze tempa po ewentualnym wejściu w życie Pakietu Klimatycznego. W tej sytuacji polska wieś to nie tylko jedyne w obrębie społeczeństwa polskiego środowisko łatwo identyfikowalne pod względem warunków socjalno-ekonomicznych. Środowisko to poddane jest ogromnej presji, a w efekcie może okazać się zdolne do wyartykułowania skutecznego sprzeciwu wobec obowiązującego niezmiennie od prawie ćwierć wieku kierunku polityki gospodarczej i zagranicznej. To zaś jest oczywisty punkt styczny z postulatami i oczekiwaniami nurtu narodowego.

Grzech bierności

Rzecz jasna o ile nie będzie on stał biernie wobec sytuacji na wsi, powtarzając, że „jesteśmy narodowcami, najwyżej narodowymi demokratami, ale w żadnym wypadku ludowymi narodowcami, czy narodowymi ludowcami”. Czas potrzebny na organizację zejdzie w takim przypadku na rozmyślanie nad słowami i wymyślanie nowych nazw partii, o których nikt nie usłyszy. Prawdziwa zaś szansa i wyzwanie – przemkną zaś niezauważone.

Na koniec trudno ostatnich doświadczeń niezależnych ludowców i niektórych narodowców nie odnosić do zagadnienia PiS-u. Jednym i drugim zdarzało się w ostatnich latach pracował pour la Roi de Prusse – czyli dla Jarosława Kaczyńskiego. Jedni i drudzy pomagali mu organizować elektoraty, tworzyć hasła i docierać do wyborców, których naturalnie sami powinni byli pozyskać. Właśnie z tego punktu widzenia tym bardziej konieczna wydaje się współpraca tych dwóch nurtów. Niekoniecznie w formie automatycznego poszywania kanap – ale z pewnością jako wypracowanie jednego ludowo-narodowego programu i wystąpienie z nim na przekór fali nadchodzącego, jeszcze głębszego kryzysu. Odpowiedzią nań winna być jedna ludowo-narodowa formacja, niezależnie od przyjętej formy organizacyjnej zdeterminowana, by wyciągnąć wnioski z błędów poprzedniczek z obu nurtów. Będącą jednocześnie nową jakością – jak i twórczym zwieńczeniem tej samej jedności poglądów i celów polskich, o których pisali i Witos, i Dmowski.

Konrad Rękas