Utopie zawsze zdobywały serca niejednego myśliciela, czy też polityka, mają przecież jedną przewagę nad realnością – tworzą świat doskonały, pozbawiony wad. W czasach II Rzeczpospolitej, pojawił się w Polsce nurt synarchiczny, będący niczym innym jak w pewnym sensie rodzimą utopią polityczną.
Synarchizm był nurtem filozoficzno-politycznym o korzeniach ezoterycznych przenikający się z masonerią okultystyczną oraz łączącym synkretycznie ustrojową koncepcję synarchii, a więc odwrotności anarchii. Z greckiego oznaczała sỳn – razem i ἁrchein – panować, rządzić. Polscy synarchiści korzystali z dorobku filozofii mesjanistycznej Józefa Hoene-Wrońskiego.
Idee synarchiczne zapoczątkował w Polsce publicysta i literat, tłumacz dzieł Hoene Wrońskiego oraz założyciel i prezes powstałego 1919 w Warszawie Instytutu Mesjanicznego im. Hoene-Wrońskiego – Józef Jankowski; początkowo nurt ten rozwijał się w kręgach mesjanistów, teozofów, martynistów i różokrzyżowców. Instytucjonalizacja ruchu nastąpiła z chwilą powołania 21 V 1924 r. w Warszawie Polskiego Związku Synarchicznego, który w 1928 r. zmienił nazwę na Związek Synarchiczny. Na jego czele stanął inżynier-radiotechnik i doktor filozofii, założyciel i kierownik gimnazjum Towarzystwa Szkół Pracy Twórczej – Włodzimierz Tarło-Maziński (1889-1967); ten znany już mesjanista, ezoteryk i okultysta, w latach 1921-1923 redagował „miesięcznik poświęcony materiałom wiedzy syntetycznej i uprawie filozoficznej słowa polskiego” – „Wiedza Filozoficzna”, a od 1924 r. był prezesem Towarzystwa Miłośników Wiedzy i Przyrody; związany z różokrzyżowcami (imię „zakonne”: Se-Amon-Re). W 1932 r. został „Imperatorem i Wielkim Mistrzem” odłamu występującego pod nazwą: Starożytny Mistyczny Zakon Róży i Krzyża, zaś w 1934 r. generalnym przedstawicielem FUDOSI (Fédération Universelle des Ordres et Sociétés Initiatiques) w Polsce, a tym samym zwierzchnikiem nad działającymi w ramach tej federacji szkół i organizacji ezoterycznych; w swoim mieszkaniu w Warszawie miał sporych rozmiarów „świątynię” zbudowaną według reguł „sztuki masońskiej”.
Sekretarzem generalnym Związku był Jan Barchwic, a dyrektorem Zarządu Głównego – Marian Pajor; czołowymi działaczami byli również: mesjanista i teozof Antoni Leparski, publicyści: Mieczysław Wilbik i Jerzy Kurczyński, powieściopisarz, publicysta i dyplomata Gustaw Olechowski, senator, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Gustaw Dobrucki, senator, mason (współzałożyciel Bractwa Odrodzenia Narodowego) Stanisław Gaszyński, ppłk rez. Marian Hoff, entomolog i filozof Janusz Nadelwicz-Kremky, zaś twórcą synarchicznego programu gospodarczego – inż. Feliks Sobolewski. Interesujące jest, że Związek Synarchiczny, podobnie jak wiele organizacji działających w czasach II RP posiadał jeszcze zakonspirowaną wyższą instancję, którą był – kierowany przez Tarło-Mazińskiego – Związek Rycerstwa Duchowego, złożony wyłącznie z różokrzyżowców.
Związek mimo, iż był organizacją nieliczną, wykazywał sporą aktywność wydawniczą; od XI 1926 do VII 1939 wydawał (nieregularnie) pismo „Synarchista” – „poświęcone budzeniu myśli i sumienia społecznego”; synarchiści prowadzili również cykliczne spotkania i odczyty, wydawali odezwy do społeczeństwa oraz zakładali Kluby Synarchiczne; w latach 20. z synarchistami prowadzili dialog z monarchistami, ze względu na pewną zbieżność programów ustrojowych. W początkowym okresie synarchiści skupiali się na opracowywaniu i propagowaniu swoich wytycznych ustrojowych, które miały zostać wprowadzone poprzez zmianę konstytucji oraz ordynacji wyborczej. W latach 30. zasadniczo popierali, choć nie bez akcentów krytyki (skutkujących ocenzurowaniem niektórych artykułów w ich organie), rządy piłsudczyków. Synarchiści nie osiągnęli jednak szerokiego poparcia społecznego, ostatnią próba zwiększenia popularności organizacji było wydanie w 1937 r. Uniwersału Synarchicznego, wydrukowanego w dużym nakładzie i skierowanego do różnych środowisk politycznych. Wzmożona aktywność zaowocowała powołaniem w grudniu 1937 r. Konfederacji Synarchicznej do której swój akces zgłosiło kilka niewielkich ugrupowań: Polska Unia Demokratyczna, Radykalna Partia Chłopska, Ukraińska Partia Agrarna, a także grupa śląskich działaczy Polskiej Partii Narodowo-Radykalnej, którzy powołali Ogniska Młodych Związku Synarchicznego z Kazimierzem Goździńskim na czele, zaś wiosną 1938 r. synarchiści założyli przybudówkę wiejską – Radykalny Obóz Chłopski, a jesienią – robotniczą (Obóz Robotniczy). Dnia 12 II 1938 r. zawiązano Komitet Organizacyjny Wielkiej Rady Konfederacji Synarchicznej, zapowiadający „poddanie się obowiązkom organizacyjnym Związku Synarchicznego”; na przyszłego „wodza” Polski kreowany był już wyraźnie Tarło-Maziński, acz formalnie prezesem Konfederacji został Jerzy Kurczyński. W czasie wojny synarchiści działali w konspiracji, ze względu na wyjazd Mazińskiego i Kuczyńskiego do Francji gdzie stali się współzałożycielem loży „Kopernik”, kierownictwo objął, przedwojenny prezydent Włocławka i założyciel Polskiej Partii Radykalnej – Stefan Pachnowski, a po jego aresztowaniu przez Gestapo – adw. dr Wacław Dunin-Goździkowski. Synarchiści opracowali wówczas Wytyczne dla organizacji państwa opartego na współpracy całego narodu oraz wydawali pisma podziemne: „Na Odwiecznym Szlaku Polski”, „Herold Polski” i „Promień”.
Po 1945 r. Związek Synarchiczny nie podjął próby wznowienia działalności, natomiast Tarło-Maziński, który powrócił do Polski, został naczelnikiem wydziału spraw konsularnych w MSZ, prezesem Komitetu Opieki nad Polakami za Granicą oraz prezesem Towarzystwa Przyjaźni Polsko Radzieckiej, wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej, był też przez pewien czas na przełomie 1948-1949 roku więziony.
Interesująco prezentowała się ideologia synarchistów. Dla nich synarchia oznaczała „współwładzę, czyli skoordynowanie dążności pozytywnych dwu sprzecznych kierunków prawicy i lewicy, jako dwu zasadniczych władz społeczeństwa, w imię dobra całego narodu”. Synarchia miała łączyć najlepsze cechy republiki parlamentarnej i monarchii konstytucyjnej, nie popadając w „skrajności” republiki demokratycznej i monarchii absolutnej, tym bardziej zaś bez odwołań do socjalizmu i faszyzmu, których najbardziej zdegenerowane postaci widzieli synarchiści w bolszewizmie i hitleryzmie. Deklarując dążenie do pogodzenia teologicznego monarchicznej zasady pochodzenia władzy od Boga z racjonalistyczno-konstytucjonalistyczną zasadą jej pochodzenia od narodu, synarchiści opowiadali się za nadaniem pełnej władzy zwierzchniej w państwie obieranemu dożywotnio Naczelnikowi Państwa (określanemu także mianem Synarchy), który miał łączyć 2 funkcje władzy: „republikańską – umiejętność wyzwalania i zatwierdzania najszerszej inicjatywy obywatelskiej z monarchiczną – prawem dekretowania z mocą ustaw”. Synarcha miałby prawo powoływania szefa rządu, ministrów i podległych im urzędników; obowiązywałaby zasada bezpośredniej odpowiedzialności zwierzchników za pracę podwładnych. Rząd pełniłby władzę wykonawczą, przy czym zakładano rozdział funkcji rządowych na wewnętrzne (premier), zewnętrzne (kanclerz) i wojskowe (hetman). Synarchę wybierałoby Zgromadzenie Narodowe, a kandydatów do tego urzędu proponowałaby Rada Synarchiczna, tj. „elita rozumu społecznego” i „ciało opiniodawcze Rządu i Narodu”, składające się z obywateli „władających rozwiązaniami synarchistycznymi”, tj. reprezentantów prawicy i lewicy pojmujących konieczność syntezy ustrojowej, a powołanych (dożywotnio) dekretem przez Synarchę. Rada była „czwartą władzą”, czyli „Ciałem Kierowniczym”, wyznaczałaby zasadniczy kierunek, w jakim podążać ma bieg spraw państwowych. Sejm i Senat miały być wyłącznie ciałami prawodawczymi, przy czym zadaniem Senatu (złożonego z nominatów Naczelnika Państwa, rekomendowanych mu przez Radę Synarchiczną spośród obywateli pełniących funkcje zaufania publicznego) byłoby sprawdzanie czy dana ustawa działa w kierunku potęgowania w narodzie świadomości narodową i zasad moralne, funkcje kontrolne pełniłyby odpowiednie Izby Państwowe przy Radzie Synarchicznej; sądownictwu gwarantowano pełną niezawisłość. Synarchiści odrzucali parlamentaryzm oparty na zasadzie głosowania powszechnego oraz o reprezentację partii politycznych w zamian za to proponowali „wertykalną” strukturę wyborczą, w której uprawnieni mieszkańcy głosowaliby na (bezpartyjnych) kandydatów do rad gminnych i miejskich, następnie wybrani przedstawiciele tych rad wybieraliby spośród siebie członków rad powiatów, a powiaty delegowałyby posłów do Sejmu; pozostali (niewybrani) członkowie rady powiatu mieli tworzyć Radę Poselską, która mogłaby zmusić posła do ustąpienia wyrażając mu (większością 3/4 głosów) votum nieufności.
W sprawach gospodarczych program synarchistów zakładał zachowanie przez obywateli własności indywidualnej, jednak przy centralnym kierownictwie gospodarką państwa. Związek proponował powołanie Instytutu Celowości Gospodarczej, zakładano szeroko zakrojone roboty publiczne, w tym budowę portu morskiego w Warszawie – połączony z Bałtykiem – udrożnioną Wisłą. Aby wprowadzić „obiektywny” podział zysków pomiędzy kapitał a pracę, proponowano odejście od pieniądza opartego o parytet złota i wprowadzenie stałej Towarowej Jednostki Obliczeniowej, określonej na podstawie kilkunastu produktów pierwszej potrzeby; wskazywano potrzebę modernizację rolnictwa. W polityce zagranicznej synarchiści opowiadali się za zwiększeniem roli Ligi Narodów, ponadto pragnęli powołania Federacji Państw Słowiańskich docelowo zaś – Federacji Wszechnarodowej, w ich enuncjacjach pojawiały się również hasła pacyfistyczne, a od lat 30. panslawistyczne (program Słowiańskiej Rzeczypospolitej Synarchicznej) i antyniemieckie.
Synarchiści byli środowiskiem małym i targanym sprzecznościami, które przecież chcieli łączyć, nie odegrali prawie żadnej roli politycznej, szczególnie interesujące są ich związki z okultyzmem i masonerią. Po 1989 r. gdy wiele nurtów politycznych znalazło swoich epigonów – synarchizm nie doczekał się kontynuacji.
dr Patryk Tomaszewski
a.me.
