Nacjonalizm chorwacki jawi się nam dziś jako dwutorowy ruch konstytutywny współczesnego państwa chorwackiego.
Nurt pierwszy, oficjalny, ten z pomników na cokołach, to chorwacka teraźniejszość będąca wynikiem chorwackiego ruchu narodowego, którego początek, jakże odmienny w treści od końcowego rezultatu, przypada na lata 1797-1813.
Chorwacja utraciła suwerenny byt w XII wieku.
Nawet jeżeli w nacjonalizmie chorwackim obecne są do dziś elementy bajeczne starające się wyprowadzić Chorwację współczesną od starodawnego, średniowiecznego królestwa, jest jasne że Chorwacja AD 2012 nie jest kontynuacją zwonimirowej suwerenności.
Jej dzisiejsze oblicze, nawet sam fakt jej istnienia, jest rezultatem zmagań nacjonalistów chorwackich, którzy doprowadzili do postawienia kwestii chorwackiej na porządku dziennym wewnątrz i na zewnątrz kraju. Postawili oni kwestie chorwacką na porządku dziennym począwszy od 1797 roku.
Ale współczesna Chorwacja jest również w dużym stopniu możliwa dzięki wysiłkowi ugrupowań nie mających z nacjonalizmem nic wspólnego,dzięki postawie kolejnych wicekrolów, dzięki postawie części szlachty. W swoim czasie ośrodki te często nie zgadzały się między sobą. Wszystkie jednakże, pod wpływem idei 1789 roku, przyczyniły się w pewnym stopniu do powstania suwerennej Chorwacji. Wszystkie były państwowotwórcze.
Nacjonaliści utworzyli Niezależne Państwo Chorwackie (NDH) 10 kwietnia 1941 roku, nacjonaliści nie-Ustasze wywalczyli niepodległość chorwacką (w prawdziwej wojnie, z bronią w ręku i za cenę ogromnych ofiar w ludziach) w latach 1991-1995, ale jej aktualny kształt jest zależny również od tego co Slavko Kvaternik nazwał w jednym z przemówień „ponad stuletnią walką narodu chorwackiego”.
Problem jest więc bardzo złożony i to właśnie z tego powodu postanowiłem rozpocząć omawianie dziejów nacjonalizmu chorwackiego od Ruchu Iliryjskiego, który pozornie nic z nacjonalizmem nie miał wspólnego. Nie był w zamierzeniu państwowotwórczy, bywał panslawistyczny, przyczynił się „pomyłkowo” do zaistnienia państwa chorwackiego.
W jego szeregach znajdował się w młodości nawet sam Ante Starcevic, „Ojciec Ojczyzny», zaciekły wróg Serbii i Serbów.
To co działo się w Chorwacji w latach 1813-1918 można określić jako ogromne wrzenie na niewielkiej powierzchni. Idee 1789 roku zawleczone do Chorwacji przez Bonapartego zaraziły część klas wyższych.
Nasilająca się począwszy od 1813 roku, a potem od 1867 roku madziaryzacja dotyczyła właśnie klas wyższych i możliwa była tylko dzięki reformom Bonapartego.
Węgrzy nie mieli żadnych ambicji aby madziaryzować niepiśmienny lud chorwacki. Madziaryzacja przybrała formę ucisku dlatego, że Rewolucja „wyniosła” sporą część ludu do poziomu „obywateli”. Węgrzy pragnęli zmadziaryzować właśnie „obywateli”. Gdyby nie umasowienie obywatelskiego społeczeństwa w Chorwacji po 1797 roku, zabiegi madziaryzacyjne objęłyby znikomą część szlachty i inteligencji z Zagrzebia i nacjonalizm chorwacki jako taki nie znalazłby był w madziaryzacji detonatora dla swej czysto rewolucyjnej akcji politycznej.
To Bonaparte, Antychryst, jest twórcą chorwackich aspiracji narodowych.
Nacjonaliści chorwaccy szeroko pojęci dają się z łatwością podzielić na dwie wielkie rodziny.
Pierwsza rodzina to działacze polityczni o różnym zabarwieniu politycznym, którzy uprawiali systematycznie politykę współpracy z Wiedniem lub z Budapesztem, starając się bardzo często skutecznie uzyskać dla Chorwacji możliwie jak najkorzystniejsze warunki w ramach zespołu, którego stanowiła ona zawsze mało znaczącą cząstkę.
Tych nacjonalistów można by nazwać nacjonalistami nierewolucyjnymi w przeciwieństwie do nacjonalistów rewolucyjnych, którzy od samego początku dążyli expressis verbis do utworzenia niezależnego państwa chorwackiego.
O ile o pierwszych można powiedzieć, że przyjmowali do wiadomości każdy układ rzeczy, o tyle drudzy dążyli otwarcie do niepodległości.
Dwiema głównymi kategoriami ich systemu myślowego były naród i państwo.
Po utworzeniu NDH w kwietniu 1941 roku wysiłkiem nacjonalistów rewolucyjnych, wbrew powściągliwości innych ugrupowań, niezależne państwo chorwackie stało się faktem na 4 lata.Były to cztery lata intensywnej kroatyzacji i skutków owej kroatyzacji nie można było już nigdy później usunąć z umysłów Chorwatów mimo zbrodni popełnionych przez Ustaszy.
Wojna wyzwoleńcza 1991-1995 była więc dążeniem do zbudowania, o tyle na ile to było możliwe w ówczesnych okolicznościach, państwa wzorowanego na kośćcu NDH. Różnica polegała na tym, że chorwaccy przywódcy z lat 1990-1995 byli demokratami, często dawnymi komunistami i odnosili się bardzo krytycznie do NDH nie umiejąc jednak odciąć się od jej dziedzictwa z tej prostej przyczyny, że próba takiego odcięcia się byłaby podcinaniem gałęzi, na której siedzieli. Ich dyskurs antyserbski był bardzo ważny, ważny szczególnie w przypadku prezydenta Tudjmana, doskonałego mówcy, trybuna, również doskonałego …..aktora. Jego przemówienia graniczyły z politycznym spektaklem.
Taka postawa przywódców chorwackich była w ówczesnych warunkach możliwa ze względu na wolę USA, RFN i Rzymu (papiestwa). Wojna chorwacka była możliwa gdyż jej sojusznicy, tak jak w 1941 roku, pragnęli całkowitego demontażu Jugosławii. Pozwolili Chorwacji nawet na zatrzymanie grożącej secesją Istrii.
W Chorwacji obecnej i na emigracji funkcjonują aktualnie trzy typy nacjonalizmu, z czego dwa są rewolucyjne, zaś trzeci to właśnie oficjalna ideologia dzisiejszego państwa chorwackiego.
W ramach nacjonalizmu rewolucyjnego mamy nacjonalizm post- ustaszowski i nacjonalizm, który roboczo nazwę starceviciovskim – to są dwie rodziny nacjonalizmu rewolucyjnego, jego potomkowie. Nacjonalizm oficjalny, ten trzeci, fundament współczesnej Chorwacji, polegający na przyznawaniu się do wszystkiego co w chorwackiej historii „chorwackie” połączony jest z potępieniem ustaszyzmu.Karkołomne to zadanie i nie do wykonania. Ten nacjonalizm czerpie zarówno z wczesnego nacjonalizmu nierewolucyjnego jak i z rewolucyjnego. Odrzuca on jugoslawizm. Antyjugoslawizm nie jest zwykłym odrzuceniem Jugosławii. Jest negacją pewnego nurtu, o którym będzie mowa teraz, właśnie w tej pierwszej części mojego amatorskiego i przygotowanego domowym sposobem cyklu poświęconego dziejom chorwackiego nacjonalizmu. Cechą wspólną wszystkich współczesnych form nacjonalizmu obecnych aktualnie w Chorwacji jest odrzucenie jugoslawizmu. To jest właśnie absolutny fundament państwa chorwackiego. Paradoksalnie u podstaw antyjugosłowiańskiego nacjonalizmu chorwackiego znajduje się ruch którego główny nurt doprowadził w przeszłości, obok innych czynników ma się rozumieć, do powstania Jugosławii.
Ruch Iliryjski, o nim bowiem jest mowa, odegrał podwójną rolę. Rzucił hasło zbudowania narodu chorwackiego – i te idee przejęli klasyczni nacjonaliści antyjugosławiści, a jednocześnie rzucił fundamenty pod Jugosławię, którą nacjonaliści później z takim zapałem zwalczali.
Wojska rewolucyjnej Francji dowodzone przez Bonapartego rozpoczęły konstrukcję Prowincji Ilirijskich w 1806 roku. W roku 1809 utworzono oficjalnie owe Prowincje Iliryjskie.Istniały one do 1813 roku. Bonaparte zniósł w Prowincjach zwyczaje i stosunki feudalne,wprowadził Kodeks Cywilny. Otworzono szkoły wszystkich szczebli i zaczęto wydawać gazety. Proklamowano równość wobec prawa, wprowadzono obowiązkową służbę wojskową, zaprowadzono ujednolicony system podatkowy. Kościół został oddzielony od państwa zaś małżonkowie otrzymali możliwość zawierania tak zwanych ślubów cywilnych. Wyemancypowano Żydów. Zatrute ziarno Rewolucji zostało więc zasiane w trakcie okupacji francuskiej. W roku 1813 (oficjalnie w roku 1816) Prowincje powróciły do Austrii.
To właśnie wtedy zapoczątkował działalność Ludevit Gaj. Gaj twierdził, że południowi Słowianie mieszkający na terenie Cesarstwa mają wspólnych przodków w ludzie iliryjskim.
Bardzo charakterystyczne jest tu odwoływanie się do mitu.Odwoływanie się do mitów lub co najmniej do bardzo odległej przeszłości będzie później charakterystyczne dla nie mających pozornie nic wspólnego z Gajem, Ustaszy. Gaj zaczął na początku lat 30. XIX w. wydawać „Gazete Iliryjska”, zaproponował reformę ortografii, zaproponował również unifikację językową na bazie dialektu sztokawskiego.Uważany jest on, obok Serba Vuka Karadzicia , za twórcę idei języka serbo-chorwackiego. Znaczyło to, że Gaj wybrał jeden z dialektów obecnych na terytorium chorwackim, czyniąc go podstawą proponowanej unifikacji (nie wybrał języka staro-cerkiewno-słowiańskiego!) Josip Juraj Strossmayer, biskup i wybitna postać Cesarstwa zajmował podobne co Gaj stanowisko. Domagał się on powiększenia zakresu praw dla ludów południowosłowiańskich w ramach Cesarstwa. U Strossmayera widoczne były wpływy idei panslawistycznej.
Ruch Iliryjski tak na dobre rozpoczął swą działalność w latach 30. XIX w.
Celem politycznym było lepsze ustawienie się w Cesarstwie. Po 1813 roku Chorwacja znajdowała się w bezpośredniej zależności od Wiednia, pozostając jednakże w unii z Węgrami. W trakcie buntu rewolucyjnego węgierskiego w latach 1848-1849 ban chorwacki ( wicekról Chorwacji) Jelacic wziął stronę Wiednia przeciw Węgrom.Ludność sprzyjała również Austriakom. Chorwaci bili się wtedy również przeciw oddziałom dowodzonym przez późniejszego dygnitarza muzułmańsko- tureckiego, Józefa Bema.
Wrogiem dla Chorwatów były wtedy Węgry (w kilkadziesiąt lat później to m.in. w Budapeszcie Ante Pavelic szukać będzie poparcia dla swych antyjugosłowiańskich projektów).
Występuje tu paralela z identyczną postawą panslawistów słowackich w tym samym czasie.
Po zwycięstwie nad rewolta węgierska, Chorwacja nadal zależała głównie od Wiednia.Jednakże w 1867 roku została przekazana Budapesztowi. Węgrzy przyznali Chorwatom bana, sabor ( sejm), autonomię kulturalną i administracyjną. Jednakże to wtedy właśnie zaczęła się systematyczna i silniejsza niż wcześniej madziaryzacja zorganizowana odgórnie przez Węgry podniesiona do oficjalnej rangi (cesarstwo panicznie bało sie utraty Węgier już od wieków). Ucisk węgierski istniał wobec Chorwatów od dawna. W 1843 roku Węgrzy i ich zwolennicy doprowadzili do zakazu używania terminu „iliryjski.”
Za punkt wyjścia Ruchu Iliryjskiego uważa się wydanie przez hrabiego Janko Draskovicia pamfletu zatytułowanego „Disertacjia”. Pamflet napisany został w dialekcie sztokawskim. W roku 1834 rząd zezwolił na publikacje gazet po chorwacku. Zaczęto wtedy wydawać w 1835 roku gazetę o nazwie „Novine hrvatsko-slavonsko-dalmatinske”. Gazeta wydawana była właśnie przez Gaja. W 1836 roku nazwy tych gazet zmieniono tak, aby pojawiało się określenie” iliryjska” w tytule każdej z gazet. „Gazeta Iliryjska”, o której mowa wyżej, to był właśnie dalszy ciąg gazety o wcześniejszej nazwie „Novine hrvatsko-slavonsko-dalmatinske”. W tym samym czasie założono również w Zagrzebiu czytelnie chorwacka.Powstała pierwsza chorwacka opera.
Kwestia węgierska była kwestią zasadniczą. W lipcu 1845 roku doszło w Zagrzebiu do krwawo stłumionych zamieszek antywęgierskich.
Ruch Iliryjski można uznać za ruch kulturalno-literacko-polityczny. Główne dramatis personae aktywne w owym ruchu obok Gaja, każda z nich na inny sposób i działająca innymi środkami to (podaje nazwiska wraz z linkami do angielskojęzycznej wersji Wikipedii, gdzie te kwestie są dobrze opracowane):
Maksimilijan Vrhovac
Ivan Mažuranić
Petar Preradović
Antun Mihanović
Stanko Vraz
Dimitrija Demeter
Ivan Kukuljević Sakcinski
Matija Mažuranić
Janko Drašković
Idee obiegowe wśród uczestników Ruchu i stopniowo wprowadzane w życie można sprowadzić do następujących propozycji:
– utworzenie jednego, znormalizowanego języka chorwackiego vel serbo-chorwackiego,
-upowszechnienie czytelnictwa wśród ludu,
– przetłumaczenie Biblii na chorwacki lub na jeden z dialektów,
-utworzenie nowych słów, dotychczas nieznanych w licznych dialektach chorwackich, lecz koniecznych w projektowanym języku oficjalnym chorwackim vel serbo-chorwackim,
-bezpośrednia zależność od Wiednia, emancypacja wobec Węgier,
-utworzenie „Ilirii” (zależnej od Wiednia) z terytoriów południowosłowiańskich wchodzących w skład Cesarstwa,
-modernizacja, sekularyzacja społeczeństwa chorwackiego,
-poparcie dla hasła „Za Wolność Waszą i Naszą” – poparcie dla włoskiego Risorgimento,
-likwidacja resztek stosunków feudalnych.
Sporadycznie pojawiały się nawet hasła secesji wobec Cesarstwa.
Ruch ten ma na swoim koncie zasadnicze dokonania również w dziedzinie twórczości literackiej i filologii.
Badanie historii dialektów chorwackich w ich zależności semantycznej od SCS jest prawdziwą przyjemnością intelektualną.
Czy można już na obecnym etapie cyklu pokusić się o ocenę Ruchu?
Jak słusznie zauważył w jednym ze swoich ostatnich artykułów Zenon Dziedzic, system nowoczesny, nowoczesność jest utopią bogatych.
Idee 1789 roku wprowadzone zostały w Chorwacji przez Bonapartego siła. Przyjęto je z różnym stopniem niechęci, którą można nazwać niechęcią przypadłościową. Wszyscy zgadzali się co do substancji. Wszyscy, to znaczy członkowie warstw wyższych.
Ruch był od samego początku skrajnie rewolucyjny i siła swej wewnętrznej logiki zmierzał do secesji.
Ale hasło secesji i Rewolucji pojawiało się rzadko gdyż warstwy nośnikowe, warstwy wyższe były warstwami związanymi ze starym porządkiem i nie mogły iść zbyt daleko w wysuwanych pod adresem Cesarza zadaniach.
Rewolucja umysłowa i kulturalna, o której mówimy (bo Ruch Iliryjski był autentyczna rewolucja kulturalna i część jego postulatów wprowadzono przemocą w Zycie) zaistniała dzięki akcesowi warstw wyższych do idei Oświecenia i Rewolucji.
To te idee są bazą całego fermentu i wszystkich późniejszych tragicznych wydarzeń.
Potwierdza to tezę Alain de Benoist, że władza kulturalna poprzedza władzę polityczną.
Elity chorwackie od samego początku XIX w. pracowały więc dla – w ostatecznej instancji – rozsadzenia Cesarstwa.
Tak więc to Bonaparte i idee, które eksportował, a nie ucisk węgierski były przyczyną wyłonienia się Ruchu Iliryjskiego.
Ruch ten był również formą Romantyzmu literackiego i muzycznego i jak to niebawem zobaczymy, zaowocuje on bardzo szybko pojawieniem się na scenie kulturalno-politycznej niezwykłego człowieka, Ante Stracevicia.
To on właśnie rzuci hasło „Ani z Wiedniem, ani z Budapesztem – Bóg i Chorwaci”.
Antoine Ratnik
cdn.
a.m.e.
