W wynikach wielu analiz odnoszących się do wielotygodniowych, masowych protestów w Iraku, Libanie i Algierii można wyróżnić dwa podstawowe punkty widzenia:

1. za protestami stoją „siły zewnętrzne”;

2. to sami obywatele zgodnie z prawem reagują na kryzys gospodarczy i korupcję rządów, które z kolei sięgają po zarzuty o zagraniczną ingerencję, aby osłabić siłę oddziaływania tych wystąpień.

Oba te założenia mają swoje mocne strony, warte przedyskutowania. Nie rozstrzygając z góry tej różnicy zdań należy jednak podkreślić ważną kwestię dotyczącą świata arabskiego jako takiego: a mianowicie, że nie sposób mówić o jednym „świecie arabskim” mając świadomość ogromnego zróżnicowania rozwoju historycznego, jak i bieżących różnic o charakterze społeczno-ekonomicznym, które dzielą poszczególne kraje arabskie położone na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej. Oczywiście też jednak jednocześnie nie można zaprzeczyć, że istnieją silne związki między krajami arabskimi, przede wszystkim na bazie wspólnego języka i religii.

Kwestia narodowa

Zanim wpadniemy w pułapkę uogólnień i redukcjonizmu, należy zauważyć, że w krajach, w których te działania mają miejsce, występuje cały szereg realnych problemów o charakterze strukturalnym, systemowym. Jakiego typu?

Oczywisty przykład – konstytucje Libanu i Iraku zostały napisane pod dyktando sił inwazyjnych i składają się z artykułów, które podkreślają i instytucjonalizują różnice etniczne i wyznaniowe występujące w tych krajach. W obu wymienionych państwach szefowie instytucji ustawodawczych i wykonawczych wybierani są na podstawie ich przynależności etnicznej i / lub konfesyjnej. W założeniu miało to powstrzymać ewentualne tendencje narodowe poszczególnych grupy mniejszościowych żyjących w irackich i libańskich granicach.

Z kolei w Algierii, mimo przewagi zasady państwa narodowego w stylu francuskim, proces nacjonalizacji pozostaje niepełny ze względu na pewne niekonsekwencje na tle  sekularyzacyjnym. Istnieją również problemy związane z integracją „Berberów” żyjących w regionie Kabylie. Niekompletny mechanizm unarodowienia spowodował problemy strukturalne we wszystkich trzech krajach. Przyglądając się tłu protestów, zwłaszcza w Libanie, staje się jasne, że na sytuację głęboko wpływają sprzeczne relacje między ideą jednego narodu a utrwalonymi ustrojowo podziałami etnicznymi / sekciarskimi.

Przebudzenie z Doktryny Szoku

Niezależnie od głębokich problemów strukturalnych – ogarnięte protestami kraje są również dotknięte skutkami fatalnych błędów i zaniechań w polityce gospodarczej. Warto w związku z tym odświeżyć nieco opisane w „Doktrynie szoku” Naomi Klein techniki stosowane w  stosunkach międzynarodowych przez amerykański imperializm dla osiągania jego globalnych celów.

Jak wiemy, neoliberalny program gospodarczy szkoły chicagowskiej, którego pionierem był Milton Friedman, opowiada się za ograniczeniem interwencji państwa w gospodarce i otwarciem drzwi do prywatyzacji. Perspektywy te stały się główną zasadą ekonomiczną w USA i Wielkiej Brytanii w latach 80. XX wieku, wdrożono odpowiednio przez Ronalda Reagana i Margaret Thatcher. Zachodnie imperialistyczne armie przeprowadzały operacje wojskowe przeciwko licznym światowym przywódcom, grupom politycznym i państwom, które odrzuciły ten program kapitału międzynarodowego – siłą narzucając im następnie neoliberalizm. Obalenie demokratycznie wybranego socjalistycznego prezydenta Salvadora Allende w Chile 11 września 1973 r., zamach stanu w Turcji w 1980 r. i zniszczenie Jugosławii są być może najbardziej znanymi przykładami takich operacji ideologiczno-wojskowych.

Irak również został poddany „doktrynie szoku” w ramach okupacji ze strony USA. Według Banku Światowego 25% populacji Iraku żyje na granicy ubóstwa, a 10 milionów Irakijczyków egzystuje za zaledwie 6 dolarów dziennie. A równocześnie w ramach wprowadzonego ustroju federalnego państwa – to przywołane wyżej czynniki etniczne i konfesyjne odgrywają szczególnie istotną rolę przy podziale dochodu z ropy naftowej.

Doktryna Friedmana była w grze również w okresie wojny domowej i okupacji Libanu, które zniszczyły instytucje państwowe tego kraju. Dziś już jedna czwarta ludności kraju żyje w okolicy granicy ubóstwa. W ramach tak skutecznego wdrażania „Szoku” struktury państwa utraciły większość instrumentów sprawowania władzy, podczas gdy małe grupy elit gospodarczych, współpracujących z kapitałem międzynarodowym, przejęły pełną kontrolę nad Libanem. Grupy te są zresztą często maskowane przez ich przynależność etniczną czy konfesyjną.

Algierii udało się przetrwać podobny proces pomimo chaosu wyniesionego z krwawej wojny domowej wywołanej przez mocarstwa imperialistyczne. Jedność narodową udało się utrzymać przede wszystkim dzięki polityce Frontu Wyzwolenia Narodowego, który z powodzeniem zwalczał francuski kolonializm. Jednak wraz z jego pokonaniem utrwaliły się korupcja i pojawiły elementy rozpadu. Od czasu uzyskania niepodległości w 1962 r. kraj został przejęty i zdominowany przez wąską kliką rządzących.

Rola imperializmu

Nacisk na wyjście z kryzysu gospodarczy i ukrócenie korupcji stawiany podczas demonstracji w Iraku, Libanie i Algierii można więc zrozumieć tylko wtedy, gdy weźmie się pod uwagę wszystkie te czynniki i to rozumiane łącznie. Podsumowując, problemy strukturalne i systemowe, wraz z dysproporcjami na obszarach społeczno-gospodarczych we wszystkich trzech krajach doprowadziły do nierówności socjalnych i stratyfikacji gospodarczej. We wszystkich też trzech przypadkach trzon miejscowych bogatych elit współpracujących z międzynarodowymi posiadaczami kapitału finansowego (którzy przejęli większość bogactw naturalnych tych narodów) ma niewiarygodną siłę i wpływ na politykę poszczególnych rządów. Ostatnie protesty zasadniczo rozwinęły się więc w opozycji wobec dominujących elitarnych grup i ich polityki.

Patrząc wstecz na historyczne przyczyny widocznych problemów, jasne jest, że imperializm (który Lenin słusznie określił jako „najwyższy etap kapitalizmu”) jest nadal dominującym czynnikiem globalnym. W omawianych krajach polityka sił zarządzających doprowadziła wprawdzie do zdobycia przez imperializm kolejnych istotnych przyczółków, ale jednocześnie wytworzyła wrażenie, a nawet realny stan braku alternatyw dla zachodniego kapitalizmu i pogłębiającej się niesprawiedliwości gospodarczej.

Przy pełnym zrozumieniu zewnętrznego pochodzenia samego „Szoku” zafundowanego protestującym dziś społeczeństwom arabskim – samo udawanie jednak, że problemy te są wyłącznie wynikiem działania „sił zewnętrznych” może spowodować, że przeoczymy realnie istniejące błędy i problemy w obrębie ich własnych systemów władzy i organizacji społecznej Oba czynniki są więc równie istotne dla zrozumienia obecnego niepokoju.

Onur Sinan Güzaltan

Anglojęzyczny tekst ukazał się na portalu United World International

Przedruk za zgodą autora, tłum. KR