Andrzej Wierzbicki, Spory o polską duszę. Z zagadnień charakterologii narodowej i historiografii polskiej XIX i XX wieku, Muzeum Historii Polski, Collegium Civitas, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2010, ss. 324
„Spory o polską duszę. Z zagadnień charakterologii narodowej i historiografii polskiej XIX i XX wieku” autorstwa Andrzeja Wierzbickiego to drugie rozszerzone wydanie „Sporów o polską duszę” z 1993 roku, które rozeszło się wówczas błyskawicznie – praktycznie w kilka tygodni. Czytelnikowi, który zapoznał się z pierwszym wydaniem, publikacji nie trzeba rekomendować. Warto jednak nadmienić, iż najnowsza wersja została znacznie rozbudowana, zwłaszcza jej zakres chronologiczny uległ poszerzeniu. Co więcej autor dodał także rozdział poświęcony ostatniemu półwieczu – stąd zakończenie książki jest bogatsze o wiele interesujących konstatacji, które czynią portret Polaków jeszcze bardziej intrygującym, aniżeli jest w istocie – a jest faktycznie, o czym łatwo się przekonać sięgając po recenzowaną publikację.
Andrzej Wierzbicki to historyk, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Pracowni Dziejów Myśli Społecznej i Politycznej przy Instytucie Historii PAN, autor książek, np. „Naród – państwo w polskiej myśli historycznej dwudziestolecia międzywojennego”, „Historiografia polska doby romantyzmu”, „Europa w polskiej myśli historycznej i politycznej XIX i XX wieku”. W związku z powyższym, przyjęta w sposób naturalny perspektywa historyka umożliwiła autorowi naszkicowanie obrazu Polaków. Jak wskazał: „tendencja do wydzielania sfery charakterologicznej z całokształtu tego, »co było«, na pierwszy rzut oka znajduje pełne analogie w ogólnie przyjętych procedurach badawczych, polegających na ograniczaniu przedmiotu badania do wybranych dziedzin, takich jak gospodarka, polityka, nauka, sztuka czy »wojskowość«. W przypadku charakterologii narodowej chodzi jednak o coś więcej, a mianowicie o opis charakterów narodów traktowanych często w konwencji socjologicznego realizmu, czyli jako całości nie dających się sprowadzić do zbioru jednostek i mających inny od jednostkowego status ontologiczny, co pozwala o nich mówić jako o »zbiorowych« podmiotach dziejów”[1].
Publikacja A. Wierzbickiego składa się z sześciu rozdziałów poświęconych fenomenowi charakterologii narodowej. Pierwszy zawiera opis charakterologii troski i nadziei w dobie kryzysu państwa i rozbiorów, dając pogląd na słowiańskiego ducha/słowiańską duszę stającą się „matrycą polskości i rodzimości”[2]. Kolejny został poświęcony kręgowi romantycznych apologii polskiego charakteru narodowego. A. Wierzbicki wskazał na jego łamach, iż „W historiozofii romantycznej czynnik charakterologiczny odgrywał rolę uniwersalnego »wyjaśniacza« dziejów. Jeżeli nie bezpośrednio, to pośrednio, pod postacią »sugestii wyjaśniającej« towarzyszył on czytelnikowi wszędzie tam, gdzie autor nie potrafił jednoznacznie wskazać przyczyn opisywanych zjawisk i procesów”[3]. Rozdział trzeci natomiast dotyczy szkoły krakowskiej i innych poszukiwaczy „gorzkiej prawdy”. Autor zwrócił uwagę na to, że zaprezentowana przez niego egzemplifikacja pozwoliła dowieść, iż przejście do okresu „trzeźwego realizmu”, a także zerwanie z romantycznymi apologiami wraz z ich metafizycznymi akcesoriami nie przyczyniło się do dezawuacji rangi czynnika charakterologicznego w ramach nauki historycznej oraz nurtów ideowopolitycznych[4]. Rozdział czwarty zatytułowany „Przeciwko historycznemu »pesymizmowi«. Od warszawskich pozytywistów do neoromantyków” stanowi swoiste preludium do poszukiwania odpowiedzi na pytanie o „wołanie o »syntezę piorunu, który by rozjaśnił przed nami wnętrze zbiorowej duszy naszej«” i jego owoce[5]. Dlatego tematykę następnego rozdziału stanowią rozterki charakterologii narodowej w Drugiej Rzeczypospolitej. I stąd też ostatni rozdział nie jest wolny od wątpliwości, przy czym przewodnie pytanie obecne na jego kolejnych stronach dotyka właśnie statusu charakteru narodowego. Mianowicie autor, przywoławszy dylematy ostatniego półwiecza, zaproponował dwie różne perspektywy pozwalające uzyskać pogląd na jego całkiem różne wizje – stereotypu lub mitu. Zwrócił także szczególną uwagę na zaproponowany przez Edmunda Lewandowskiego „mariaż historii z charakterologią”. Podsumował tę próbę słowami: „Jeżeli jednak historię i nauki społeczne potraktujemy w konwencji postmodernistycznej, to była to próba tak samo uprawniona, jak wszystkie pozostałe, a co więcej – inspirująca do wielu atrakcyjnych »dekonstrukcji«”[6].
Gwoli podsumowania warto nadmienić, że liczne egzemplifikacje umożliwiły A. Wierzbickiemu sformułowanie następującej konkluzji: „Charakterologia narodowa to jednak nie tylko, a może nawet nie tyle jeden z »wewnętrznych« problemów nauki historycznej i ogólnie nauk humanistycznych. To również rozległy obszar patriotyczno-obywatelskiej refleksji nad przyszłością narodu i metodami jej kształtowania”[7], która znakomicie oddaje sens wpisany w dążenia autora do zaprezentowania holistycznej, choć w niejednym aspekcie pełnej wewnętrznych sprzeczności, wizji „polskiej duszy”.
„Spory o polską duszę. Z zagadnień charakterologii narodowej i historiografii polskiej XIX i XX wieku” to publikacja, która pozwoli czytelnikowi uporządkować swoją wiedzę na temat tożsamości narodowej Polaków widzianej z perspektywy dziejopisarzy. Wyłania się z niej bowiem frapujący poznawczo wizerunek narodu, przy czym sam proces dostrzegania i porównywania czynników traktujących o jego istocie jest za sprawą lektury recenzowanej książki czynnością niezwykle zajmującą. Niniejsza pozycja wydawnicza stanowi zatem wyzwanie dla wszystkich tych, którzy gotowi są poznać siebie. I tym właśnie osobom, należy ją bez wahania polecić.
Joanna Rak
a.me.
Książkę można kupić m.in. tu: http://www.wydawnictwotrio.pl/index.php?Tytul010=336&Podstrona=0
Na stronie Polskie Radia można odsłuchać prawie godzinnej audycji poświęconej recenzowanej książce: http://www.polskieradio.pl/9/396/Artykul/350103,Dziwna-zbiorowosc-o-nazwie-narod
[1] A. Wierzbicki, Spory o polską duszę. Z zagadnień charakterologii narodowej i historiografii polskiej XIX i XX wieku, Muzeum Historii Polski, Collegium Civitas, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2010, s. 307.
[2] Tamże, s. 67.
[3] Tamże, s. 134.
[4] Zob. tamże, s. 183.
[5] Zob. tamże, s. 225.
[6] Tamże, s. 306.
[7] Tamże, s. 312.
