Za przełomowy moment w odzyskaniu niepodległości przez Polskę uważa się przybycie 10 listopada 1918 roku do Warszawy Józefa Piłsudskiego, zwolnionego dzień wcześniej przez Niemców z więzienia w twierdzy magdeburskiej. Bezpośredni proces odzyskiwania niepodległości nie rozpoczął się jednak tego dnia, ale znacznie wcześniej i chwalebną rolę odegrała w nim Rada Regencyjna – organ władzy zwierzchniej Królestwa Polskiego powołany przez Niemcy i Austro-Węgry 12 września 1917 roku w następstwie aktu 5 listopada 1916 roku. Od początku swojego istnienia nie cieszyła się dużym autorytetem wśród społeczeństwa i głównych sił politycznych jako organ utworzony przez okupantów i od nich zależny. To jednakże powołany przez Radę Regencyjną 13 grudnia 1917 roku rząd Jana Kucharzewskiego przejął od okupantów i zorganizował całkowicie polską administrację oraz szkolnictwo i sądownictwo.

7 października 1918 roku Rada Regencyjna Królestwa Polskiego (abp Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski, Józef Ostrowski) ogłosiła niepodległość Polski. Ogłaszając akt niepodległości Rada Regencyjna powołała się na deklarację prezydenta USA Thomasa Woodrowa Wilsona z 8 stycznia 1918 roku, czyli tzw. 14 punktów, zaakceptowanych kilka dni wcześniej przez Niemcy i Austro-Węgry jako podstawa rokowań pokojowych z Ententą. 13 punkt deklaracji Wilsona mówił o potrzebie odbudowy niepodległej Polski z dostępem do morza. Tego samego dnia proklamację niepodległości Polski przyjął Wydział Krajowy Sejmu Krajowego Galicji we Lwowie. 12 października 1918 roku Rada Regencyjna ogłosiła przejęcie od okupanta niemieckiego zwierzchności nad utworzoną przez tegoż okupanta w 1917 roku Polską Siłą Zbrojną. Następnego dnia Polska Siła Zbrojna została zaprzysiężona Radzie Regencyjnej jako Wojsko Polskie. 21 października 1918 roku generał-gubernator warszawski Hans Hartwig von Beseler zrzekł się stanowiska Naczelnego Wodza Polskiej Siły Zbrojnej.

W dniach 23-25 października 1918 roku Rada Regencyjna powołała rząd Józefa Świeżyńskiego – pierwszy rząd Królestwa Polskiego, który nie starał się o akceptację okupantów niemieckiego i austro-węgierskiego. W skład rządu Świeżyńskiego wchodzili głównie politycy Narodowej Demokracji (m.in. Władysław Grabski i Andrzej Wierzbicki), którzy zdecydowali się na współpracę z Radą Regencyjną bez zgody Romana Dmowskiego i Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. Rząd Świeżyńskiego, już bez zgody Niemców, zarządził pobór do Wojska Polskiego. 28 października 1918 roku Rada Regencyjna powołała gen. Tadeusza Jordana Rozwadowskiego na stanowisko szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Generał natychmiast przystąpił do organizowania Ministerstwa Spraw Wojskowych i odrodzonego Wojska Polskiego.

Wobec rozpadu Austro-Węgier najpierw powstała w Cieszynie 19 października 1918 roku Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, a następnie w dniach 29-31 października 1918 roku ukonstytuowała się w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna pod przewodnictwem Wincentego Witosa i Ignacego Daszyńskiego, która przejęła zwierzchnictwo nad zaborem austriackim jako organ suwerennej władzy polskiej. W związku z tym, że rząd Świeżyńskiego wydał 3 listopada 1918 roku odezwę, w której odciął się od Rady Regencyjnej i zapowiedział utworzenie „rządu narodowego”, Rada Regencyjna powołała w jego miejsce 4 listopada 1918 roku prowizorium rządowe pod przewodnictwem Władysława Wróblewskiego.

Posłuszeństwo Radzie Regencyjnej wypowiedziała też lewica, która proklamowała 7 listopada 1918 roku w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego. Tworzyły go PPS, PPSD, PSL „Wyzwolenie” i Stronnictwo Niezawisłości Narodowej. W swojej proklamacji rząd ten zapowiedział szereg postępowych reform społecznych, z których najważniejsza – reforma rolna polegająca na wywłaszczeniu wielkiej i średniej własności ziemskiej – nigdy nie została zrealizowana w II Rzeczypospolitej. Zrealizował ją dopiero PKWN w 1944 roku.

Wszystko to odbyło się bez udziału Józefa Piłsudskiego, któremu przypisywana jest wyłączna zasługa w odzyskaniu niepodległości przez Polskę. Piłsudski powrócił z twierdzy magdeburskiej do Warszawy w godzinach porannych 10 listopada 1918 roku. Następnego dnia zrzekł się władzy na jego ręce rząd ludowy w Lublinie, a Rada Regencyjna przekazała mu władzę nad Wojskiem Polskim. W nocy z 10 na 11 listopada 1918 roku Wojsko Polskie (dawna Polska Siła Zbrojna), Polska Organizacja Wojskowa i milicja PPS rozpoczęły rozbrajać garnizon niemiecki w Warszawie. Równocześnie rozpoczęło się rozbrajanie wojsk niemieckich i austro-węgierskich w całym Królestwie Polskim. W rozmowach z niemiecką Radą Żołnierską Piłsudski zadeklarował zapewnienie bezpiecznego powrotu żołnierzom niemieckim do ich ojczyzny, co znacząco przyspieszyło rozbrojenie garnizonu niemieckiego w Warszawie. W innych miejscach doszło jednak do walk z wojskiem niemieckim. Kiedy 14 listopada 1918 roku Rada Regencyjna podjęła decyzję o samorozwiązaniu i przekazaniu całości władzy Piłsudskiemu, który następnie ogłosił się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa – przekazała mu gotowy i zorganizowany aparat państwowy wraz z wojskiem. Do utworzenia tego aparatu Piłsudski w jakikolwiek sposób się jednak nie przyczynił.

Bohdan Piętka