Referat wygłoszony na Ogólnopolskiej konferencji naukowej „Od wolności do uprawnień. Aksjologia praw podmiotowych”, która odbyła się w dniach 22-24 czerwca 2017 w Mogilnie.

Problematyka praw podmiotowych ściśle łączy się z procesem (procesami) modernizacji, którym poddane zostały od ok. 200 lat najpierw społeczeństwa europejskie, a następnie społeczeństwa na pozostałych kontynentach. To dzięki wprowadzeniu takich liberalnych instytucji prawnych jak wolność zawierania umów, testowania, wyboru zawodu, prowadzenia działalności gospodarczej czy też po prostu osiedlania się w dowolnie wybranym miejscu możliwe było przejście ze świata feudalnych społeczeństw agrarnych do epoki świata industrialnego. Wymienione instytucje prawne przyczyniły się do rozpadu społeczeństw, które przez setki lat rozwijały się w sposób ewolucyjny i które cechowały się daleko posuniętą statycznością i stabilnością. Liberalne wolności stanowiły coś w rodzaju „dynamitu”, za pomocą którego wcześniejsze struktury zostały wręcz „wysadzone w powietrze”. Na ich gruzach powstał zupełnie nowy typ społeczeństwa cechującego się niezwykłym dynamizmem, od którego członków oczekiwano gotowości do ciągłego dostosowywania się do przeprowadzanych reform i zmian.

Pierwsza faza modernizacji charakteryzowała się daleko posuniętym optymizmem, jeśli chodzi o możliwości kształtowania nowego porządku społecznego. Liberalne instytucje były traktowane jako absolutny fundament, na gruncie którego miało powstać dobrze urządzone społeczeństwo ludzi wolnych. Dość szybko jednak okazało się, że transformacja społeczna i industrializacja oznaczają nie tylko postęp i dobrobyt, ale także biedę, wyzysk i ludzką krzywdę. Stąd już około połowy XIX wieku pojawiła się krytyka instytucji liberalnych wolności, a tym samym i praw podmiotowych uprawiana z bardzo różnych pozycji ideologicznych: konserwatyzmu i liberalizmu socjalnego, chrześcijańskiej myśli społecznej oraz socjalizmu. Głównym motywem tej krytyki była jednostronność indywidualistycznej koncepcji praw podmiotowych, która miała w niewystarczającym stopniu uwzględniać społeczny wymiar ludzkiej działalności.