Piszę ten tekst w dniu 20 kwietnia 2018 roku, czyli w dzień jubileuszowy dla światowej prawicy. Oto równo 150 lat temu urodził się w Prowansji jeden z największych myślicieli prawicowych w dziejach, a mianowicie Charles Maurras. Z tej okazji chciałbym się podzielić kilkoma refleksjami, gdyż jest mi to osoba bardzo blisko. Poświęciłem mu kiedyś trzy lata życia, dosłownie od rana do wieczora pisząc moją rozprawę habilitacyjną na temat jego filozofii politycznej. W krótkim felietonie nie będę oczywiście omawiał poglądów Maurrasa. Zainteresowanych odsyłam do mojej książki Nacjonalizm francuski, 1886-1940. Geneza, przemiany i istota filozofii politycznej(2007). Chciałbym się raczej skupić na pytaniu dlaczego jest to myśliciel tak ważny i dlaczego w tytule tego tekstu użyłem słowa „Mistrz”?

Charles Maurras, w stosunku do tradycji europejskiego konserwatyzmu, także i francuskiego, stanowi zupełnie nową jakość. Zanim zająłem się Maurrasem to przez kilka lat pracowałem nad wcześniejszymi frankofońskimi konserwatystami, szczególnie Josephem de Maistrem i Louis de Bonaldem. Gdy czytałem tych myślicieli, to przemawiała do mnie ich radykalna krytyka rewolucyjnego konstruktywizmu społecznego antycypująca dzisiejszy socjalizm, krytyka demokracji, obrona autorytarnej władzy, religii, etc. Nie ukrywam jednakże, że były w ich poglądach także i takie elementy, które mało do mnie przemawiały i w pewnych aspektach czyniły ich myśl niezrozumiałą dla mnie, dla człowieka przełomu XX i XXI wieku. Są to przede wszystkim te elementy, które wiązały się z wizją jednostki w społeczeństwie. Oni byli arystokratami postrzegającymi społeczeństwo na wskroś hierarchicznie i marzącymi, aby miejsce w hierarchii nie miało charakteru merytokratycznego (zależnego od osobistej pracy i zasług), tylko aby podziały miały charakter stanowy lub, skoro zostały raz zniesione, to aby powstała jakaś nowa struktura hierarchiczna o charakterze dziedzicznym, najlepiej podzielona prawnie. Byli skrajnymi przeciwnikami wszelkich form równouprawnienia ludzi, emancypacji jednostki z wielopokoleniowej rodziny (narzędziem panowania rodziców byłyby testamenty), o samodzielności kobiet już nie wspomnę.

Zgadzając się ze starymi kontrrewolucjonistami w kwestiach ustrojowych i aksjologicznych, nie podzielałem ich poglądów społecznych. Sam nie czuję się częścią żadnego narodu pojętego organicystyczne, stanowego, korporacyjnego. Nie jestem zwolennikiem patriarchalnej rodziny, ani – szerzej – patriarchalnych stosunków społecznych. W tych kwestiach Adam Wielomski to klasyczny bourgeois, który wierzy w samodzielność, autonomiczność i kreatywność jednostki, wierzy w rynek, merytokrację i partnerski model rodziny. Sam jestem człowiekiem społecznie wyemancypowanym i samodzielnym. W wielopokoleniowej patriarchalnej rodzinie lub w systemie korporacji zawodowych lub cechów po prostu bym się nie czuł u siebie.

I Charles Maurras to świetnie rozumiał! Nie pochodził z konserwatywno-patriarchalnego świata stanowego, nie miał arystokratycznego pochodzenia. Był takim samym bourgeois jak ja. Podobnie jak ja patrzył z obrzydzeniem na całe to demokratyczno-liberalne warcholstwo w sferze politycznej, korupcję, partyjniactwo, szerzenie się lewicowych ideologii. Odrzucał to domagając się przywrócenia ładu i porządku we Francji. Naprzeciwko wolnomularskiej i nihilistycznej demokracji parlamentarnej wzniósł wielki sztandar autorytetu politycznego. W teorii był monarchistą, ale w istocie domagał się dyktatury królewskiej, a przykład Francji Vichy dowiódł, że zadowolił się zwykłą prawicową dyktaturą. Domagał się porządku politycznego, jednolitości władzy i podejmowania decyzji. Słowem, szukał politycznego katechona, który nada Francji formę polityczną, będzie prowadził politykę zagraniczną kierującą się racją stanu, a przede wszystkim skasuje wszechobecne partyjniactwo.

Jednakże Francja Charlesa Maurrasa nie miała być Francją sprzed Rewolucji Francuskiej 1789 roku. Nie był klerykałem i obca mu była wizja monarchii sakralnej z dominującą pozycją duchowieństwa. Był pozytywistą, który nie uprawomocniał władzy króla-dyktatora za pomocą argumentów sakralnych. Przeciwnie, stworzył racjonalną filozofię polityczną, która za pomocą rozumu i empirii dowodziła wyższości władzy autorytarnej nad parlamentaryzmem. Przede wszystkim był jednak pochodzącym z mieszczaństwa, z klasy średniej intelektualistą. W jego receptach na odrodzenie Francji trudno dopatrzeć się idei przywrócenia stanów społecznych i stworzenia dziedzicznej hierarchii społecznej. Przyszła monarchia-dyktatura będzie potrzebowała oczywiście elity, ale będzie ona miała charakter merytokratyczny. Jego monarchia ma charakter menedżerski.

W kwestiach społecznych i ekonomicznych Charles Maurras także reprezentował światopogląd mieszczański. Świadczy o tym powolne, ale ustawiczne odchodzenie przezeń od tradycyjnych konserwatywnych ideałów korporacyjnych na rzecz gospodarki wolnorynkowej. Człowiek jest u niego istotą samodzielną, jest panem swojego losu i jego kowalem. Nikt nie rodzi się „przypisany do gleby”. Każdy może się kształcić lub awansować społecznie przez pracę, biznes, służbę wojskową.

W moich oczach Charles Maurras reprezentuje ideał nowoczesnego konserwatyzmu, wyrażając te idee, które mnie także zawsze były bliskie. To wizja społeczeństwa rządzonego autorytarnie, bez rządów partyjnych, pluralizmu politycznego i instytucjonalizacji światopoglądowego relatywizmu. Sferę polityczną monopolizuje katechoniczny suweren i kieruje się w swojej polityce czystą i racjonalną racją stanu. Równocześnie państwo wycofuje się z szerokiej ingerencji w życie społeczne, zostawiając tu wolne pole jednostkom. To ważne: nie stanom, nie korporacjom zawodowym, lecz właśnie jednostkom, których miejsce społeczne zależy od ich zdolności i przedsiębiorczości, a nie od tytułu szlacheckiego. Maurras jest archetypem nowoczesnego konserwatysty łączącego autorytaryzm z liberalnym społeczeństwem.

Adam Wielomski

Tekst ukazał się w „Najwyższym Czasie!”