Przenikanie się tożsamości narodowej i religijnej w regionie dawniej zdominowanym przez ateistyczne reżimy stało się przedmiotem niedawno opublikowanego raportu sporządzonego przez amerykański instytut badawczy Pew Research Center.
„Mniej więcej ćwierć wieku po upadku „żelaznej kurtyny” i Związku Radzieckiego wyniki nowego, szeroko zakrojonego badania przeprowadzonego przez Centrum Badawcze Pew wskazują, że w wielu krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w których reżimy komunistyczne kiedyś poddawały praktyki religijne represjom i promowały ateizm, wzrosła rola religii jako ważnej części tożsamości indywidualnej i narodowej” – tymi słowami rozpoczyna się tenże raport.
Autorzy raportu zwracają uwagę na to, że obecnie znaczna większość dorosłych w dużej części regionu mówi, że wierzy w Boga, zaś większość utożsamia się z jakąś religią. Przeważającymi wyznaniami są prawosławie i rzymski katolicyzm. W wielu krajach Europy Środkowo-Wschodniej religia i tożsamość narodowa ściśle się z sobą splatają.
Z raportu wynika, że wiele osób w regionie uważa religię za element tożsamości narodowej, nawet jeśli nie są one praktykujące. Względnie niewielu dorosłych prawosławnych lub katolików w Europie Środkowo-Wschodniej podaje, że regularnie uczestniczą w obrzędach religijnych, często się modlą lub uważają religię za centralny aspekt życia. Jednakże odnotowuje się wzrost religijności wśród mieszkańców byłego Bloku Wschodniego po jego upadku. Jak czytamy w raporcie, organizacja będąca poprzednikiem Centrum Badawczego Pew zapytała respondentów o religię podczas badania przeprowadzonego w kilku krajach regionu w 1991 roku, w schyłkowych miesiącach istnienia ZSRR. W porównaniu z obecnym badaniem znacznie więcej osób w Rosji, na Ukrainie i w Bułgarii wskazało w 1991r., że nie są związane z żadną konkretną religią. W tych trzech krajach odsetek populacji identyfikujący się z prawosławiem znacznie wzrósł od czasu upadku Związku Radzieckiego. Natomiast katolicyzm w Europie Środkowo-Wschodniej nie odnotował takiego wzrostu liczby wiernych jak prawosławie. Autorzy raportu stwierdzają, że zmiany religijności, które od kilkudziesięciu lat zachodzą w krajach Europy Środkowo-Wschodniej z większością katolicką, zmierzają w kierunku większej sekularyzacji.
Jak czytamy dalej w raporcie, mimo że w wielu krajach Europy Środkowo-Wschodniej względnie mało osób podaje, że co tydzień chodzą do kościoła, mediana 86% respondentów w 18 krajach objętych badaniem wskazuje, że wierzy w Boga. Odsetek ten przekracza 90% w Gruzji (99%), Armenii (95%), Mołdawii (95%), Rumunii (95%) i Bośni (94%). Najbardziej zauważalnymi wyjątkami są Czechy i Estonia — w obu tych krajach mniej niż połowa respondentów (odpowiednio 29% i 44%) odpowiedziała, że wierzy w Boga.
Autorzy raportu szacują, że 57% osób mieszkających w regionie objętym badaniem określa się jako prawosławni chrześcijanie. Dane te uwzględniają duże większości w 10 krajach, m.in. w Rosji, na Ukrainie, w Grecji i Rumunii. Wyznawcy prawosławia stanowią również znaczną mniejszość w Bośni (35%), na Łotwie (31%) i w Estonii (25%). Katolicy stanowią około 18% populacji regionu i są większością wśród dorosłych w krajach takich jak Polska, Chorwacja, Litwa i Węgry. Druga największa grupa w regionie, 14% populacji, to osoby niezwiązane z żadną religią, czyli takie, które określają się jako ateiści, agnostycy lub „bez konkretnego wyznania”. Respondenci niezwiązani z religią to znaczna większość (72%) dorosłych w Czechach oraz prawie połowa (45%) mieszkańców Estonii. Protestanci są mniej obecni w regionie, choć w niektórych państwach są liczącą się mniejszością. Przykładowo w Estonii i na Łotwie około 1/5 badanych identyfikuje się jako luteranie. Na Węgrzech 13% respondentów określa się jako prezbiterianie / członkowie kościoła reformowanego.
Autorzy raportu tematyzują kwestię zderzenia rodzimych kultur z Zachodem, i stwierdzają, że tęsknota za silną Rosją może w części wynikać z postrzeganych rozbieżności między wartościami Wschodu i Zachodu. Z raportu wynika, że w całym regionie ludzie w krajach z większością prawosławną częściej niż respondenci w krajach w większości katolickich zgadzają się ze stwierdzeniem, że „istnieje konflikt między tradycyjnymi wartościami naszego państwa a wartościami Zachodu”. Respondenci, którzy zgadzają się z tym stwierdzeniem, częściej niż z przeciwnym zdaniem uważają, że silna Rosja jest niezbędna, żeby stanowić przeciwwagę dla wpływów Zachodu.
Cały raport liczy 176 stron, dołączono do niego ponad 200 stron danych ujętych w tabelach. Na stronie internetowej Centrum znajduje się także 50-stronicowe streszczenie w języku polskim, jak również streszczenie w języku rosyjskim. Wszystkie materiały są do pobrania tutaj:
Religious Belief and National Belonging in Central and Eastern Europe
Dla osób nieznających języka angielskiego podajemy informację: streszczenie w języku polskim znajduje się z prawej strony, w rubryce Report Materials, w pliku zatytułowanym: Raport overview Język polski.
Magdalena Ziętek-Wielomska
